सुखणार आहे हे फुल

देताना ही माला माहित होते

तरी ही तुला ते दिले

कारण माझ्या प्रेमाचे ते गीत होते

गीत

भिल्लान सारखे प्रेम करने

सगळ्याच्याच नशिबी नसते

काही जनाणा झुरत झुरतच जगावे लागते

कारन तेच त्यांचे नशीब आसते

गीत

घट्ट मिटली होती दार तरी

राहिली कुठली खिड़की उघडी

त्यातून मग झुलुक काढ़ते

हळूच खोडी

हवा हवासा सुवास घेवून

दरवळला वारा

वाहू लागला अचानक
आठवनिंचा झरा

सुवास तो आठवून गेला

तिचाच चेहरा

ज्याच्या साठी जीव आज

ही होतो कावरा बावरा

रातराणी मुठीत घेवून

आजुबाजुला ती असायची

सुगंध आपल्या प्रीतिचा

लाजत लाजत म्हणायची

हळूच कधी जवळ येवून

फूले कुशीत टाकायची

फूले कुशीत टाकायची

बेहोश मला करायची

दरवलु दे आशीच प्रीती आपली

डोळे पुसत म्हणायची

डोळे पुसत म्हणायची

म्हणत ढसा ढसा रडायची

सुखली ती फूले आणि

कवाडे होती मी मिटली

घट्ट मिटून घेतली दार

आणि आठवण ती जपली

गीत १९/४/०९

■════════■•◊◊◊•गीत•◊◊◊•■════════■

कळतय मला खरच मी चुकतोय

तरी ती मला सोडवत नाही

काय करू बरोबर वागून

तय मार्गावरून तू भेटत नाहीस

■════════■•◊◊◊•गीत•◊◊◊•■════════■

प्रकाशन - मौज प्रकाशन गृह.

मुळ स्त्रोत - विकिपीडिया

"सर, हे पेढे--" सखाराम गटण्याने माझ्या हातात एक पुडी ठेवली.

"कसले रे?"

"प्राज्ञ परीक्षेत पास झालो."


"छान!" प्राज्ञ परीक्षेची पातळी झटकन माझ्या लक्षात आली. "किती पर्सेंट मार्क मिळाले?"

"अजून गुणांची टक्केवारी कळली नाही. कळल्यावर सांगेन. पण निदान पासष्ट प्रतीशत तरी मिळावेत."

सखाराम गटणे प्राज्ञ मराठी बोलतो. पावसाळ्याच्या दिवसांत रस्त्यात भिजलेले एखादे दिनवाणे कुत्रे उचलून आपण घरी आणावे, तसाच या गटण्याचा आणि माझा योग आला. ज्यांच्याकडे पाहिले म्हणजे अतीव करूणा खेरीज दुसरी कोणतीही
भावना जाग्रूत होत नाही अशा कारूण्यभजनांपैकी तो एक आहे. बाकी माणसे तरी चेह-यावर काय काय भाव घेऊन जन्माला येतात! कूणी सदैव अनाथालयाची वर्गणी मागायला आल्यसारखा, कुणी नुकतीच बस चुकल्यासारखा , कुणी सदैव आश्र्चर्यचकित, कुणी उगीचच अंतराळात, तर कुणी निष्कारण कपाळावर आठ्यांचे उभे गंध लावून.सखाराम गटणेच्या चेह~यावर हवा गेलेल्या फुटबॉलचा भाव आहे. त्याचे प्रथम दर्शन झाले तेदेखील त्याच भावात. वास्तवीक हा मुलगा माझा कोणीही नव्हे. माझ्या एका व्याख्यानानंतर ह्याची आणि माझी ओळख झाली. हा त्या वेळी मॅट्रीकच्या वर्गात होता. अर्ध्या विजारीत पांढरा सद्रा खोचलेला, त्याला नाकासमोर गांधीटोपी घातलेला, लहानसेसे भावशुन्य डोळे, काळा रंग, वेडेवाकडे दात- अशा थाटात हा मुलगा त्या हॉलच्या दारात उभा राहिला होता. मी हारतुरे घेऊन बाहेर आलो आणि त्याच्यावर नजर गेली. त्याने अत्यंत आदराने मला नमस्कार केला.

"स्वाक्षरी---" आपली वही पुढे करीत तो म्हणाला.

"छे छे, मी स्वाक्षरीबिक्षरी देत नाही." मी उगीचच टाफरलो.

"जशी आपली इच्छा--"

त्याने दोन्ही हात जोडुन मला नम्स्कार केला. अगदी देवाला नमस्कारकरावा तसा. दुस-या एखाद्याने मला तसला नमस्कार केला असता तर मी चिडलोच असतो. पण सखाराम गटण्याचा नमस्कार इतका प्रामाणिक होता की, तो नमस्कार मला कुठेतरी जाऊन लागला. स्वाक्षरी नाकारण्याचा माझा हा काही पहीला प्रसंग नव्हता.वास्तविक मी स्वाक्षरी नेहमीच नाकारतो असे नाही. पण कधीकधी छ्योट्याछ्योट्या पोरांपुढे उगीचच शिष्टपणा करायची हुक्की येते. स्वाक्षरी देण्यात अर्थ नाही हे खरे; पण न देण्यातही काही खास अर्थ आहे असे नाही. सखारामगटणे कोप-यात उभा होता. तेवढ्यात संस्थेचे चिटणीस एक मोठे रजिस्टर घेऊन माझ्यापुढे आले.

"संस्थेला भेट देण्या-या सर्व थोरामोठ्यांच्या हात आम्ही सह्या घेतो. पुण्यातल्या पुण्यात असून आपल्या भेटीचा स्योग असा आजच येतोय."

मी ते रजिस्टर चाळू लागलो. त-हेत-हेच्या लोकांनी संस्था पाहून संतोष व्यक्त केला होता. मीदेखील असंतोष व्यक्त करावा असे काहीच घडते नव्हते, त्यामुळे दोनचार ओळीत संतोष व्यक्त केला. त्यानतंर आर्य्कारी मंडळाच्या सभासदांबरोबर
चहापान (ग्लूको बिस्कीट, चिवडा आणि केळी!!) झाले. सभासंदाचा माफक विनोदही सहन करीत होतो. पण खिडकीबाहेर आपली वही घेऊन उभा असलेला सखाराम गटणे मला उगीचच अस्वस्थ करायला लागला होता. अगदी अनिमिष उभा असलेला तो चार-साडेचार फूट उंचीचा जीव--एखादी केरसूणी ठेवावी तसा राहीला होता. त्या मुलाकडे आता पाह्यचे नाही असे दहाबारा वेळा ठरवले. पण हट्टी असह्य झाले आणी मी चिटणीसांना त्याला बोलावून घ्यायला सांगितले.

"कुणाला? सख्याला?" चिटणीस आश्चर्याने म्हणाले.

"मला त्याचं नाव ठाऊक नाही. प्ण तो तिथे उभा आहे तो--"

"सख्याच तो. अरे ए गटण्या--"इतक्या लाबूंनदेखील सखाराम गटण्याचे दचकणे मला दिसू शकले, इतक्या जोरात तो दचकला. एखाद्या अपराध्यासारखा तो माझ्यासमोर उभा राहीला.

"काय नाव तुझं बाळ?" मी आवाजात जमेल तितका मऊपणा आणित विचारले.

"सखाराम आप्पाजी गटणे."

"अक्षर झकास आहे बंर का ह्याचं! आमच्या व्याख्यानमालेच्या जाहिराती, बोर्डहाच लिहीतो. वडलांचं साइनबोर्डपेंटरचं दुकानच आहे, आप्पा बळवतं चोकात.""अरे, तुझं अक्षर इतकं झकास आहे मग स्वाक्ष-या कशाला गोळा करतोस?" ह्यात इतकं खास मोट्याने हसण्यासारखे नव्हते, पण मॅनेजिंग कमिटीचे सर्व सभासद हसले. "कोणाकोणाच्या सह्या गोळा केल्या आहेस बघूं---"

"मी फक्त साहित्यिकांच्याच स्वाक्ष-या घेतो." स्वाक्ष-यांचे पुस्तक माझ्या हातीदेत सखाराम गटणे म्हणाला.

मी त्याचे स्वाक्ष-यांचे पुस्तक चाळू लागलो. प्र्त्येक साहित्यिकाच्या लिखाणातून एक-एक वाक्य निवडून काढून गटण्याने त्याखाली त्या त्या साहित्यिकाची सही घेतली होती. मी शेवटले माझे पान उघडले. तिथल्या वाक्याखाली सही नव्हती.

"हे वाक्य कोणाचं आहे?"

"आपल्याच एका नाटकातलं!" सखाराम गटणे अत्यादरपूर्वक म्हणाला. संदर्भ सोडून काढलेले ते माझे वाक्य वाचताना माझी मलाच दया आली.

"हे वाक्य का निवडलंस तू बाळ?"

"हे वाक्य मला आपलं जिवनविषयक सूत्र वाटतं."

"बापरे!" मी मनात म्हणालो. त्या चार-साडेचार फुटी उंचीच्या दिनदुबळ्यादेहातून जीवनविषयक सूत्र वैगेरे श्ब्दांची अपेक्षा नव्हती. मी सखारामच्या चेह-याकडे पाहत राहिलो. कार्यकारी मंडळाच्या एका म्हाता-याशा सभासदावर गटण्याच्या
'जीवनविषयक सूत्र' ह्या शब्दामुळे काहीतरी परिणाम झाला असावा. त्यांनी गटण्याला खुर्चीवर बसायला सांगितले.

"कशावरून? तू माझी पुस्तकं वाचली आहेस का?"

"आपली छापून आलेली ओळ न ओळ मी वाचली आहे. आपण आणि सानेगुरूजी हे माझे आदर्श लेखक आहात."

"अरेम पण गेल्या खेपेला ते कोण आले होते त्यांना तू ते आणि सानेगुरूजी म्हणालास--"

सेक्रेटरी ह्या मनुष्यविशेषाला पोच असता कामा नये असा अलिखित दंडक असावा. वास्तविक गटण्याने दुस-या एखाद्या लेखकालाही सानेगुरूजींच्या जोडीने बसवले असेल, किंबहुना आणखी एकदोन आडवड्यांत एखादा तिसरा साहित्यिक आला की तो आणि सानेगुरूजी अशीही जोडी होईल. ह्याचे मुख्य कारण गटणे अजून सानेगुरुजींच्या इयत्तेतून बाहेर पडला नव्हता; पण खिडकी बाहेरची इतर दुश्येही आता त्याला आवडायला लागली होती.

सेक्रेटरीच्या बोलण्याने सखाराम हिरमुसला. मी विषय बदलण्याच्या द्रूष्टीने म्हणालो,

"काय शिकतोस?"

"यदां एसेस्सीला बसणार आहे."

"अस्सं!" मी त्याची ती अनेक साहीत्यिकांच्या जिवनविषयक सुत्रांच्या गुडांळ्यांनी भरलेली वही पाहत म्हणालो. स्वाक्षरीसाठी भित भित पुढे येणारा सखाराम गटणे हा काही पहीला नमूना नव्हता. अमुक अमुक इसम हा स्वाक्षरी घेण्यालायक आहे असा गैरसमज एखाद्या अफवेसारखा पसरतो. पण स्वाक्ष-या जमवण्या-या पुष्कळ पोरांच्या आणि पोरींच्या चेह-यावर बहुधा एक खट्याळ भाव असतो. वही पुढे सरकवताना चेह-याव्र असतो तो आदरांच्या बिलंदर अभिनय! सराईत स्वाक्षरी करणारांना तो ओळखू येतो. सखाराम गटण्याच्या चेह-यावरची रेषा न रेषा कमालीची करी होती. त्याचे ते लहानसहान डोळे काही खोटा, दडवलेला, लुच्चा व्यक्त करायला केवळ असमर्थ होते.

"आपण स्वाक्षरी दिलीत तर मी आजन्म अपकृत होईन."

सखाराम गटण्याच्या तोडूंन हे वाक्य ऎकताना त्याच्या तोंडात दातांऎवजी छाप-खान्याचे खिळे बसवले आहेत असे मला वाटते. हा मुलगा विलक्षण छापील बोलतो, पण भाषेचा तो छापीलपणा कमालीचा खरा वाटतो. मी त्याची वही उघडून माझ्या
जीवनविषयक सूत्राखाली निमूटपणे सही केली. त्यानंतरचा सखाराम गटण्याच्या नमस्काराने माझ्या पोटात अक्षरशः कालवल्यासारखे झाले. साडेसातीने पछाडलेली माणसे शनीचा काटा काढणा-या मारूतीलादेखील इतका करूण आणि भाविक नमस्कार करीत नसतील. माझ्या आयूष्यात मी इतका कधीही ओशाळलो नव्हतो.

'सखाराम गटणे' हा प्रकार त्या दिवशी माझ्या आयूष्याच्या खातेवहीत नोंदला गेला. ह्या घटनेला आता खूप वर्षे झाली. सखाराम गटणे त्यानंतर माझ्या घरी येऊ लागला. प्रथम आला तो दस-याच्या दिवशी सोने वाटायला. माझे काही मित्र घरी
आले होते. त्यांतला एकानेही मी लिहीलेली एकही ओळ वाचलेली नाही आणि यापुढेही ते वाचणार नाहीत. त्यामुळे मैत्री अबाधीत आहे. रमी, फालतू गप्पा, जागरणे करण्याची अमर्याद ताकद, असल्या भक्कम पायावर ती उभी आहे. साहित्यीक
मंडळीत एकूण माझा राबता कमीच! त्यामुळे एकटादुकटा अस्लो तर ह्या साहित्यविषयक गोष्टी मी सहन करू श्कतो. पण माझ्या ह्या खास मित्रांच्या अड्ड्यात मला माझा वाचकच काय, पण प्रकाशदेखील नको वाटतो.

सखाराम गटणे आत आला आणि त्याने अत्यंत आदराने माझ्या पायाला हात लावून नमस्कार करून मला दस-याचे सोने दिले.माझे वाह्यात मित्र हे द्रुश्य पाहत होते.

"आपण मला कदाचित ओळखलं नसेल--"

"वा वा ! ओळखलं की! मागे एकदा व्याख्यानाला होता तुम्ही --"

"हे सुर्यानं काजव्याचं स्मरण ठेवण्यासारखं आहे!" गटण्याने सरवाप्रमाणे एक लेखी वाक्य टाकले.आता ह्या मुलाला काय करावे ते कळेना. बरे, मुद्दाम सोने द्यायला घरी आलेला. त्याला कपभर चहा तरी द्यायला हवा होता. गटण्याच्या चेह-यावरच्या भक्तिभावाने मी हैराण झालो होतो.

"मला आपल्याला काही प्रश्न विचारायचे होते."

"आपण पुन्हा केव्हा तरी भेटु या. चालेल का?"

"केव्हा येऊ? आपल्या प्रतिभासाधनेच्या वेळा सोडुन कोणत्याही वेळा सांगा!"

मला त्याला ओरडून सांगावेसे वाटले, "मुला---अरे माणसासारखा बोल की रे. तुझ्या जिभेला हे छापील वळण कुठल्या गाढवानं लावलं? प्रतीभासाधनाची कसली डोंबलाची वेळ?... "पण ह्यातले काहीही मी म्हटले नाही. गटण्याच्या डोळ्यांत छप्पन्न संशाची व्याकुळता साठली होती. बोलताना त्याचे डोळे असे काही होत, त्याच्या कपाळावरच्या आणि गळ्याच्या शिरा अशा काही विचित्रपणे ताणल्या जात, की असल्या आविर्भावात त्या मुलाने एखाद्या शिव्या दिल्या तरी देखील त्या घेणा-याला ह्या देणा-याची दया आली असती. एथे तर त्याच्या जिभेवर साक्षात सरस्वतीने मराठी भाषेचा 'क्लास' उघडला होता."

हे पाहा, पुढल्या आठवड्यात एखाद्या संध्याकाळी या."

"निश्चित वार सांगू शकाल का आपण? नाही सांगितला तरी चालेल. मी रोज येत जाईन. प्रयास हा प्रतीभेच्या प्राणवायू आहे असं कुडचेडकरांनी म्हटलचं आहे."

"कुणी?"

"स.तं. कुडचेडकर ---'केतकी पिवळी पडली' चे ख्यातनाम लेखक."

"अस्सं!" कुडचेडकर नावाचा मराठीत कुणी साहित्यिक आहे, याचा मला पत्ताही नव्हता. आणि गटण्याला त्याच्या 'केतकी पिवळी पडली' (हे नाटक होते, कादंबरी होती की आणखी काय होते देव जाणे) पुस्तकातली वाक्ये पाठ होती.ह्या गटण्याची केस अगदीच हाताबाहेर गेली होती.

गटणे त्यानंतर असाच सणासुदीला येत गेला. संक्रांतीची कार्डे, दिवाळिचे अभीष्टचिंतन, नववर्षाच्या सुभेच्छा वगैरे न चुकता पाठवीत असे. माझे कुठेही काही लिहून आले की आपल्या सुंदर अक्षरात ते वाचल्याचे कळवीत असे.
अधूनमधून भेटातही असे.

अधूनमधून भेटातही असे.

त्यानंतर एका संध्याकाळी सखाराम गटणे घरी आला. नेहमीप्रामाणे नाकासमोर टोपी, हातात पिशवी, असे त्याचे ते हडकुळे आणि डोळ्यावर घालीन लोटांगण असा भाव असलेले ध्यान येऊन दारात उभे राहिले.

"या!" मी त्याला आत बोलावले."

आपल्या साधनेत व्यत्यय तर नाही ना आणला?"

"अहो, साधना कसली? आराम करीत पडलो होतो--"

"चिंतन वगैरे चालंल होतं का?"

"छे हो! चिंतनविंतन काही नाही. हं, काय, चहा घेणार?"

"नको. मी चहा घेत नाही. उत्तेजक पेयांपासून मी पहील्यापासून अलिप्त आहे."

ह्या मुलाच्या मेंदूत पाण्याचे फवारे सोडून त्यातून ही सारी साहित्यीक श्ब्दांची जळमुटे धूऊन काढता येतील का, अशा विचारात मी पडलो.

"अहो, चहा हे उत्तेजक पेय आहे म्हणून कोणी सांगितलं?"

"उन्नती मासिकाच्या विजयादशमी अंकात चोखुरेगुरूजींच्या लेख आहे. 'जीवनोन्नतीचे सहा सोपान!'" 'जीवनोन्नतीचे सहा सोपान; हे शब्द गटण्याच्या वेद्यावाकड्या दातांतून पोरांच्या चड्ड्यांतून खिसे उलट केल्यावर गोट्या पडाव्यात तसे पडले!

"माझं ऎकाल का गटणे--असले लेख नका वाचत जाऊ."

"मी आपलं ह्याच बाबतीत योग्य मार्गदर्शन घ्यावं म्हणून आलो होतो."

"कसलं मार्गदर्शन?"

"मला माझा व्यासंग वाढवायचा आहे.
योग्य व्यासंगाशिवाय व्यक्यिमत्वाचा पैलू
पडत नाहीत."

"कुठल्या गाढवानं सांगितलं हे तुम्हाला?"

गटणे दचकला. त्याच्या असंख्य गुरूजीपैकी कुठल्यातरी गुरूजीच्या पंच्याला मी नकळत हात घातला होता. गटणे गप्प उभा होता. त्याच्या त्या केविलवाण्या डोंळ्यात फक्त आसवे जमा व्हायची राहिली होती. मला हे माझ्या उद्गारांचा राग आला होता. पण गटण्याने एक एक वाक्य माझा अतं पाहत होत. ह्या मुलाला आता नीट बिघडवायचा कसा ह्या विचारात मी पडलो.

"हे बघा, प्याच थोडा चहा. यापूर्वी कधी प्यायला होतात ना?"

"हो-- पूर्वी पीत होतो." एखद्या महान पातकाची कबुली द्यावी तसा चेहरा करून गटणे म्हणाला.

माझ्या आदेशानुसार तो चहा प्यायला. त्याच्या अनेक गुरूजीपैकी मीही एक होतो. चहा पिताना त्याच्या चेह-याकडे पाहवत नव्हते. सर्कशीत वाघाच्या ताटात शेळीला जेवायला लावतात त्या वेळी शेळीचा चेहरा कदाचीत तसा होत असेल. बाकी गटण्यात आणि शेळीत काहीतरी साम्य होते. शेळी झाडाची पाने खाते, हा पुस्तकांची पाने खात होता. त्याला मी जी जी काही आठवतील ती पुस्तके लिहून त्यांची यादी दिली. ती यादी वाचताना त्याच्या चेह-यावर विलक्षण कृतज्ञतेचा भाव दाडला होता. त्यांची यादी दिली. काहीतरी विस पुस्तकांची नावे असावित.

"ही मी वाचली आहेत.!"

"सगळी?" मी ख्रुर्चीवरून कोलमडायच्या बेतात आलो होतो.

"हो! पण पुन्हा एकदा वाचून काढीन."

"छे छे-- पुन्हा कशाला वाचता?" वास्तविक मला त्याला सांगायचे होते की,

"मित्रा, आणखी पाच वर्षे रोजचं वर्तमानपत्रदेखील वाचू नकोस."

'भस्म्या' नावाचा एक रोग असतो म्हणतात. त्यात माणसाला म्हणे 'खाय खाय' सुटते आणि खाल्ले की भस्म, खाल्ले की भस्म, अशी रोग्याची अवस्था होते. गटण्याला असलाच पुस्तकांचा भस्म्या रोग झाला असावा. ह्या मुलाला काय करावे मला कळेना. शेवटी मी माझे कपाट उघडले. त्यातली पुस्तके पाहिल्यावर खेळण्यांच्या दुकानात गेल्यावर पोरांचे चेहरे होतात तसा त्याचा चेहरा झाला.

"ह्यांतली वाटेल ती पुस्तकं घेऊन जा." वस्ता, तुजप्रत कल्याण असो'च्या चालीवर मी त्याला सांगितले.

"असा व्यासंग करायची इच्छा आहे माझी--"

गटण्याच्या उद्गारांनी मला भयंकर शरमल्यासारखे झाले. त्या पुस्तकांतल्या निम्म्याहून अधिक पुस्तकांची मी पानेही फाडली नव्हती. आपल्या थैलीत पुस्तके भरून घेऊन गटणॆ गेला आणि मी सुटकेचा निःश्र्वास टाकला.

आठ्दहा दिवसांनंतर एके दिवशी संध्याकाळी त्याचे ते "आपल्या साधनेत व्यत्यय तर आणित नाही ना मी?" हे वाक्य पुन्हा मला येऊन टोचले. त्याच्याहातात पुस्तकांनी भरलेली पिशवी होती. गटण्याने आठदहा दिवसांत ती सत्राअठराशे पाने खाल्ली होती. हा म्हणजे अल्लाउद्दिनच्या दिव्यातल्या राक्षचाच प्रकार झाला होता. 'दिलं पुस्तक की खा-- दिलं पुस्तक की खा--' हे काम कठीण होते.

"'काय, कशी काय वाटली पुस्तकं?" त्याला काहीतरी विचारणे प्राप्त होते. गटणे एक अक्षरही न बोलता उभा होता. मला वाटले माझा प्रश्र्न ऎकला नाही. म्हणून मी पुन्हा त्याला विचारले. गटण्याच्या डोळ्यांत पाणी तरारले होत्ते.
मला कुणी रडायबिडायला लागले की काही सुचेनासेच होते. "काय रे, काय झालं?" एकदम त्याला अरेतुरे करायला लागलो. त्या आपुलकीने गटणे अधिकच मुसमुसायला लागला.

रडताना तो एखाद्या लहान शाळकरी पोरासारखा दिसत होता. वास्तविक आता तो विशीच्या पलीकडे गेलेला होता. पण त्याला मी प्रथम पाहिला त्यानंतर त्याच्यात मला काहिच फरक वाटत नव्हता. अर्धी विजार जाऊन पायजमा-कोट आला होता. टोपीचे टोक अगदी तसेच नाकासमोर होते. आणि डोळ्यातंला भावदेखील कायम होता.

"काय झालें गटणे? रडू नकोस---"

"मला क्षमा करा."

"पुस्तकं वाचायला वेळ नाही का झाला?"

"नाही, रात्रीचा दिवस करून आपल्या अनुज्ञेप्रमाणं मी पुस्तकं वाचून काढली--- हे पहा." एक वही माझ्या हातात देत तो म्हणाला.

"मग--" त्या तशा अवस्थेतदेखील त्याच्या 'अनुज्ञा' हा शब्द ऎकून मौज वाटली. ज्या वयात पाचपंचवीस इरसाल शिव्या तोंडात असाव्यात तिथे 'अनुज्ञा'', "मार्गदर्शन', 'जीवनानुभूती', 'साकल्याने मिळणारे समाधान' असली छापील शब्दांची अडगळ त्याच्या तोंडात आठली होती. मी त्याने अत्यंत सुवाच्य अक्षरात लिहीलेली वही उघडली.

"त्यात मी आपण दिलेल्या प्रत्येक पुस्तकाचं समालोचन लिहिलं आहे."

गटण्याने प्रत्येक पानावर 'समालोचन' लिहीले होते. "पुस्तकाच्या वाचनाला लागलेला समय रात्री साडेआठ ते एक वाजून पस्तीस मिनीटे. पृष्ठसंख्या दोनशे बत्तीस पाने." अशा थाटात सुरूवातीचे कॉलम भरले होते. पुढे लेखकाचे संपूर्ण नाव, प्रकाशकाचे नाव, पत्ता, किंमत अस्ली माहीती होती--आणि मग खाली समालोचन होते. "कथावस्तू आकर्षक आहे. पात्रनिर्मीती वोलोभनीय आहे. कथा मुंबई, नागपुर व लखनौ ह्या तीन स्थळांत घडते..." असा प्रत्येक पुस्तकाचा सुंदर
अक्षरात पंचनामा केला होता. गटण्याचा हा 'व्यासंग' पाहून मी थक्क झालो. शब्द तर डबक्यावर शेवाळ माजावे तसे माजले होते. नेत्रदीपक काय, आल्हाद काय, मनाची प्रगाढ खोली काय--छे! पोट साफ करायच्या औषधासारखे तोंडातले हे शब्द साफ करणारे एखादे ओषध का नाही निघत, ह्या विचारात मी पडलो. शेवटी काही तरी बोलायचे म्हणून मी म्हटले, "वा! खूप बारकाईअनं अभ्यास चालवला आहेस--"

"माझ्या जिवनातल्या वाडःयीन कालखंडातलं शेवटलं प्रकरण आहे."

"म्हणजे?" हा मुलगा आता जीवजीव देणार आहे की काय अशी मला भीती वाटली, कारण असली पुस्तके खाऊन जगणारी मुले भलत्याच कुठल्यातरी श्रीमंताच्या नुसत्याच गो-या म्हणून सुंदर मानल्या गेलेल्या पोरींच्या प्रेमात पडतात आणि जीव तरी देतात किंवा डरपोक असली तर 'ऍंग्री यंग मेन' म्हणून चित्रविचीत्र पोशाख करून हिंडतात आणि दुस-याच्या खर्चाने कॉफीहाऊसमध्ये कॉफी पीत भयाण दिसणा-या, रोडक्या, माफक मिशीवाल्या पोरींबरोबर घाणेरड्या चित्रांतली आणि कवितांतली कला शोधत बसतात. पण गटण्या त्यांपैकी कशातच बसण्यासारखा नव्हता. नुसता फटाका फुटल्याचा आवाज सांगण्याचा प्रयास करीत होता, पण त्याला पुन्हा एकदा रडू फुटत होते. एकूण चमत्कारिकच प्रसंग होता.

शेवटी गटण्याने आपले रडू आवरीत बोलायला सूरूवात केली.

"मला क्षमा करा. यापुढं मी अपल्याला कसलीच तसदी देणार नाही."

"म्हणजे?" मी आपल्या मित्रमंदळीत ह्या गटण्याची कधी तरी चेष्टा केली होती. ती ह्याच्या कानावर गेली की काय? पण ते शक्य नव्हते. आमचे मित्र आणि गटणे यांचा सबधंच येणे सभंवत नव्हते. एक पोलीस प्रॉसिक्युटर, एक मोटारीचे स्पेअर पार्ट विकणारा, कोणी फायर इन्शुरन्स एजंत, तर कुणी मिलीटरीतला कप्तान असल्या माझ्या कथाकाव्याच्या वाटेलादेखील चुकून न जाणा-या निरोगी मित्रांत मीच फक्त लेखनकामासाठी करणारा होतो. ते जगत होते आणि मी लिहीत होतो. आमच्या मित्रांच्या वासाने गटण्याला घेरी आली असती. मी गटण्याची समजूत काढायची म्हणून म्हटले, "अरे तसदी कसली?"

"तसं नाही. तुम्ही फार केलंत माझ्यासाठी. वटवृक्षाच्या शितल छायेत अनेक पांथस्थ येतात त्याची वटवृक्षाला काय कल्पना?"

गटण्य़ाच्या ह्या वाक्याने गटणे 'नॉर्मल'वर आला हे मी ओळखले. मला वटवृक्षाची दिलेली उपमा पाहून उगीचच माझ्या नाकाखाली एक पांरबी लोंबायला लागली आहे असे मला वाटले आणी हसू आले.

"आपण माझ्या ह्या मुग्ध वाक्याला हसणं साहजिकच आहे. पण आपल्या मायेच्या शीतल छायेत बसणं माझ्या नशिबात नाही. जीवनात--"

"अरे पण--" मला ह्या 'जीवन' वगैरे शब्दांची भयंकर धास्ती वाटते. जगण्याला 'जीवन' म्हणावे अशी माणसे हजार वर्षातून एकदा जन्माला येतात. गटण्याने स्वतःच्या जगण्याला 'जीवन' म्हणणे म्हणजे सशाने स्वतःच्या टाळूला गंडस्थळ म्हणण्यापैकी होते. त्याचे ते जीवनापासून सूरू होणारे वाक्य मध्येच तोडून मी म्ह्टले, "अरे पण गटणे, झालं काय असं?"

"माझ्या जीवनात आता एक नवं पर्व सुरू होतंय!"

मुलगा अगदीच हाताबाहेर गेला होता. साइनबोर्ड पेंटरचा हा मुलगा स्वतः जणू काही महाभारताचा नायक असल्यासारखा पर्वविर्व म्हणायला लागला होता.

"कसलं पर्व?"

"कसं सांगू?" आपले भित्रे डोळे पायच्या आंगठ्याला लावून गटणे म्हणाला.

मग माझी खात्री झाली की, बापाच्या नावाचा बोर्ड रंगवून घ्यायला आलेल्या कुठल्या तरी मोटारीतून उतरणा-या गो-या तरूणीने गटाण्याचा खातमा केला. आजवर वाचलेल्या सर्व कादंब-यांचा कथानकांचे तात्पर्य ह्याच्या बापाच्या ध्यानी आले असणार आणि सखाराम गटणे तिथेच समात्प झाला असणार! शेवटी मीच होऊन त्याला विचारले,

"कुठे प्रेमाविमात पडलास की काय?"

"नाही!" विजापूरच्या चिमुकल्या शिवाजीने छाती काढून बादशहाला सांगावे तशी आपली अठ्ठावीस इंची छाती काढुन तो म्हणाला, "आजच्या जगात विशुद्ध प्रेम कुठंच मिळत नाही."

"कुणी सांगितलं तुला?"

"आपल्याच 'पाखरांची शाळा' नाटकातल्या नायकांच्या वाक्य आहे हे!"

मी मनातल्या मनात कपाळाला हात लावला. 'पाखरांच्या शाळे' तले एक विनोदी पात्र हे वाक्य म्हणते. शेवटी मलाही हा प्रकार असह्य झाला आणि मी म्हटले,

"मग झालं काय तुला? एवढा तरुण तू, इतका व्यासंगी--माझ्यापेक्षादेखील तुंझ वाचन दांडगं--आणि रडतोस?"

"काय करू? परिस्थिती हा अश्रूंचा सर्वात मोठा कारखाना आहे असं वाळिंबे म्हणत असत."

"कोण वाळिंबे?"

"आमच्या प्राज्ञेचे सर!"

तो कोण वाळिंबे भेटला असता तर जुन्या सुलतानासारखा मी त्याला उलटा टांगून पुस्तके जाळून त्याची धूरी दिली असती.

"असली काय परीस्थीती आली तुझ्यावर?"

"माझ्या वडिलांना माझ्या जीवनाचं ध्येय कळत नाही."

माझ्या डोळ्यांपुढे सखाराम गटण्याचा पेंटर बाप आला. मी त्याला काळा की गोरा ते पाहिले नव्हते. बाकी पेंटर असल्यामुळे काळागोराच काय, तो अनेकरंगी असेल. त्या, अक्ष्ररे इंचावर मोजून रंग भरणा-या इसमाला त्याच्या घरात जन्माला आलेल्या ह्या बालबृहस्पतीचे जीवनध्येय काय कळणार? 'जीवनध्येय' म्हटल्यावर "कुठल्या साइजमध्ये लिहू साहेब?" म्हणणारा इसम तो!

"काय जीवनध्येय कळंल नाही त्यानां?"

"त्यांनी माझं लग्न करायचं कुटील कारस्थान रचलंय!" गटण्याचे लहानसे जांभळट ओठ थरथरत होते.

"अरे, मग कुटील कारस्थान कसंल त्यात? तुला लग्न करायचं नसल तर नाही म्हणून सांग!

"तिच विनंती करायला मी आलो होतो. मला माझं काही वाटत नाही जीवनाच्या समरात..."

पुन्हा 'जीवन'! गटणे आता बाधं फोडून बोलत होता.

"...जीवनाच्या समरात रक्तबंबाळ व्हायचे प्रसंग यायचेच."

"अरे, चांगलं लग्न ठरवताहेत वडील तर रक्तबंबाळ कसाला होतोस?"

"मला माझं काही वाटत नाही. मी वडिलांच्या आज्ञेनुसार विवाहबंधनात स्वतःला जखडून घेईनही! प्रभू रामचंद्र हा माझा आदर्श आहे! मीही वडिलांची अनुज्ञा पाळीन."

प्रभू रामचंद्राने लग्न झाल्यावर अनुज्ञा पाळली होती हा तपशील गटणे विसरला. त्या एवढ्याशा देहातून प्रभू रामचंद्र वगैरे शब्द ऎकताना मला हसू आवरेना.

"बरं मग तुझं काय म्हणणं? मी तुझ्या वडलांना येऊन भेटू?"

"हे मी आपल्यावर सोपवतो. मी लग्नाला तयार आहे."

आता मात्र मला कळेना की हा वीर जर मान उतरवून द्यायला तयार आहे तर मी जाऊन काय शत्रूच्या तलवारीला धार काढून देऊ?

"मी एकदा सोडून दहादा लग्नाला तयार आहे--पण मी आपणाशी प्रतारणा करू इच्छीत नाही." मी गटण्याच्या डोळ्यातं काही वेडाबिडाची झाक दिसते की काय ते पाहू लागलो.

"माझ्याशी कसली प्रतारणा?"

"आपण विसरलात म्हणून मी विसरणार नाही. आपल्या पहिल्या भेटीत दिलेलीस्वाक्षरी मी रोज वाचतो. त्याच्यावर आपण संदेश दिला आहे-- 'साहीत्याशी एकनिष्ठ राहा!'"

मी कोटटोपी घालून निमूटपणे त्याच्या वडलांना भेटायला गेलो. एका जुनाट वाड्यापुढे आमचा टांगा थांबला.वाड्यातल्या कुठल्या अंधे-या खोलीत आता मला हा माझा हनुमंत नेतो याची मी वाट पाहू लागलो. इतक्यात डाव्या बाजूच्या जिन्याच्या अंधारातून एक भरभक्कम गृहस्थ उतरला. चांगले भरघोस टक्कल,करवती मिश्या, कानाम्वर घनदाट केस, कपाळाला दुबोती उभे गंध, पोटाचा विस्तार पंच्यात्न डोकावणारा, पांढरे स्वच्छ धोतर नेसलेला. हा पन्नाशीतला धष्टपुष्ट गृहस्थ गटण्याचा बाप आहे हे कळल्यावर माझी छातीच धडधडायला लागली. मी त्यांना नमस्कार केला.

गटण्याचा घराबद्दलची माझी कल्पना साफ खोटी ठरली. पेंटिंगचे दुकान हा गटण्यांचा अनेक व्यवसायापैकी एक होता. त्याच्या बापाने, रंगाचा तर सोडाच पण दाढीचा ब्रशदेखील हातात धरला नव्हता. कारण खाली उतरल्याबरोबर त्यांनी ओसरीवर उभ्या न्हाव्ह्याला आपण आज दाढी करणार नसल्याचे सांगितले, असल्या घनघोर माणसाच्या घरात साहित्याची मुळी कशी उगवली मला कळेना.

"या साहेब!" गटण्याच्या बापाने माझे रुंद आवाजात स्वागत केले.

"सख्या,आज जाऊन चहा सांग."

बिळात उंदीर शिरावा तसा सख्या आत पळाला. अर्ध्या तासाच्या मुलाखतीनंतर पुण्यात गटण्यांच्या सहा इमारती आहेत ही माहिती मिळाली. गटण्याच्या घरात म्हता-या विधवा आतेखेरीज बाईमाणूस नाही हे समजले. आणि ती म्हातारी सध्या दम्याने हलकी होत चालल्यामुळे घरात बाईमाणूस येणे हे किती आवश्यक आहे ते कळाले. त्या वाघासारख्या चेह-याच्या बापाने सख्याची आई त्याच्या वयाच्या बाराव्या दिवशी वारल्यानंतर पुन्हा लग्न केले नव्हते.

"सावत्र आई म्हणजे काय साहेब मी स्वानुभवानं जाणतो. तुमच्यासारख्या विद्वान माणसाशी खोटं का बोलू? आजवर तीन बाया ठेवल्या!" बोटांतल्या पोवळ्याच्या आंगठीकडे पाहत गटण्याचा बाप म्हणाला," आज आपल्यासारख्यांचा आर्शीवादानं सारं काही आहे." गटण्याच्या बापची श्रीमंती आणि माझ्यासारख्याचा आर्शीवाद ही जोडी अजब होती. हे म्हणजे नळाच्या आर्शीवादाने पाऊस पडण्यापैकी होते. "काय वाटेल ते करा, पन पोराला लग्नाला उभा करा!" एवढा धिप्पाड माणूस माझ्यापुढे कोकरू झाला होता. "मुलगी नक्षत्रासारखी आहे साहेब! सोनगावकर सराफांच नाव ऎकल असेल आपण--" मी सराफांच फक्त नावच
ऎकतो हे मी गटण्याच्या बापाला सांगण्याचा मोह आवरला. "बुधवारात पाच घंर आहेत--- एकुलती एक मुलगी. चांगली शिकली आहे चारपाच यत्ता. शिवाय कूंडली जुळते आहे आणि सखा काहीतरीच खुळ्यासारखं धरून बसलाय. तुम्हाला वचन
गेलंय म्हणतो."

"छे छे!"

"वर या साहेब--"

मग चारपाच काळोखे जिने चढून आम्ही सख्याच्या खोलीत गेलो. माझ्या खोलीत पुस्तकांचे एक कपाट होते; सख्याच्या भिंती पुस्तकांच्या कपाटांनी भरल्या होत्या. आणि भिंतीवर सानेगुरूजींच्या शेजारी माझ फोटो होता. त्याच्याखाली थेट माझ्या अक्षरात बोर्ड होता-- 'साहीत्याशी एकनिष्ठ राहा!' खाली माझ्या सही- सारखी सही होती.

सख्याच्या लग्नात मी माझे सर्व पुस्तके त्याला भेट म्हणून दिली. प्रत्येक पुस्तकावर नवा संदेश लिहून दिला होता-'साहित्याशी एकनिष्ठ राहा आणि जीवनाशीही!'

माझ्या हाताने 'जीवन' हा शब्द त्यानंतर लिहीला नाही. सख्या जीवनाशी एकनिष्ठ राहू लागल्याचे वर्षभरातच मला कळले. सख्याचे वडील स्वतः चांदीच्या वाटीतून नातवाचे पेढे घेऊन आले. काही वर्षापूर्वी सख्याने प्राज्ञेचे पेढे दिले होते; त्याच्या बापाने नातवाचे दिले.

सखाराम गटणे मार्गाला लागला. त्याच्या 'जीवनातला' साहित्याचा बोळा निघाला.
पाणी वाहते झाले!

प्रकाशन - मौज प्रकाशन गृह

मुळ स्त्रोत - विकिपीडिया


शनिवारी दुपारी ऑफिस सुटले. फोर्टमधून हिंडत निघालो. एका घड्याळाच्या दुकानाची दर्शनी खिडकीपुढे उभा राहून काचेमागे मांडलेली घड्याळे मी पाहत होतो. इंग्रजीत ह्याला 'विंडो शॉपिंग' म्हणतात. मोठमोठ्या दुकानांतून अतिशय आकर्षक रितीने विक्रीच्या वस्तू मांडून ठेवलेल्या असतात. बहुधा किंमतीच्या चिठ्या उलटून ठेवतात. तिथली अत्यंत आवडलेली वस्तू सगळ्यांत महाग असते! मागे एकदा एका दुकानाच्या काचेआड ठेवलेला टाय मी पाहिला होता. मला फार आवडला होता. कदाचित तो तितका सुंदर नसेलही, कारण तो त्या काचेआड बरेच दिवस होता. एके दिवशी मी हिय्या करून त्या दुकानात शिरलो आणि त्या टायची किंमत ऎकून बाहेर पडलो. टायची किंमत तिस रुपये असू शकते हे ऎकून माझा कंठ दाटला होता! आता ती घड्याळे पाहताना देखील माझ्या मनगटाला कुठले शोभेल याचा विचार करीत होतो. उगीचच! वास्तविक मनगटाला शोभण्याऎवजी खिशाला पेलण्याचा मुद्दा महत्वाचा होता. तरीसुद्धा मनातल्या मनात मी माझ्या मनगटावर त्या काचेतली सगळी घड्याळे चढवून पाहिली. तसे मी सूटही चढवले आहेत; फर्निचरच्या दुकानातल्या त्या त-हेत-हेच्या फर्निचरवर बसलो आहे; मनातल्या मनात तिथल्या गुबगुबीत पलंगावर झोपलोही आहे. एक दोनशे रुपयांचा रेडिओ घ्यायला पंचवार्षिक योजना आखावी लागते आम्हाला! डोंबिवली ते बोरीबंदर प्रवास फक्त एकदा फर्स्टक्लासमधून करायची इच्छा अजून काही पुरी करता आली नाही मला! मी काचेतुन तसाच घड्याळे पाहत उभा होतो. नाही म्हटले तरी मनात खिन्न होत होतो. तेवढ्याच माझ्या खांद्यावर कोणाचा तरी हात पडला, आणि आवाज आला, "हलो!"

मी एकदम चमकून मागे पाहिले.


"नंदा! हो, नंदा....नंदाच तू---"

"विसरला नाहीस!"


नंदाला एकदा ओझरते पाहणारा:माणूसदेखील विसरणार नाही. इथे मी तर चार वर्षे कॉलेजमध्ये बरोबर काढली होती. मीच काय, पण आमच्या कॉलेजमध्ये त्या काळात शिकत किंवा शिकवीत असलेले कोणीच विसरू शकणार नाही. पण आज जवळजवळ वीस वर्षांनी भेटलो आम्ही. मुली तर त्याच्यावर खूष होत्याच, पण कॉलेजमधली यच्चयावत मुलेही खूष! नंदा प्रधान हे नाव आम्ही गॅरी कूपर,फ्रेडरिक मार्च, डिक पॉवेल, रोमन नव्हॅरो यांच्या नामावळीत घेत होतो. दिवाळीच्या आणि नाताळाच्या सुटीतदेखील होस्टेलमधल्या आपल्या खोलीत राहणारा नंदा प्रधान! कॉलेजच्या इंग्लिश नाटकांतून पारशी आणि खिश्र्चन मुलामुलींच्या गटांतून काम करणारा नंदा! मी बी०ए० ला होतो, त्या वर्षी नंदाने हॅम्लेटचे काम केले होते.त्यांनतर मी ब्रिटिश रंगभूमीवरचे हॅम्लेटदेखील सिनेमात पाहिले, पण डोक्यात नंदाचा हॅम्लेट पक्का बसला आहे. इतका गोड हॅम्लेट! फ्रेनी सकलातवाला ओफीलिया होती. नंदा फ्रेनीशी लग्न करणार, अशी त्या वेळी अफवादेखील होती. पण नंदाच्या बाबतीत दर दोन महिन्यांनी अशा अफवा उठत. मला वाटते, कॉलेजातल्या सगळ्यांत सुंदर मुलीशी नंदाचे लग्न व्हावे अशी संर्वाचीच मनोमन इच्छा असावी. ह्या बाबतीत कॉलेजमधल्या इतर इच्छुकांनी नंदाला अत्यंत खिलाडूपणाने वॉक ओव्हर दिला होता!

जवळजवळ पावणेसहा फूट उंच, सडपातळ, निळ्या डोंळ्याचा, लहानशा पातळ ओठांचा, कुरळ्या केसांचा नंदा हा प्रथमदर्शनी हिंदू मुलगा वाटतच नसे. त्यातून तो नेहमी असायचादेखील इंग्लिश बोलणा-या कॉस्मॉपॉलिटन गटात! वास्तविक त्याची आणी माझी कॉलेजमधली मैत्री कशी जुळली हे देखील मला ह्या क्षणापर्यंत कोडे आहे. इंग्लिश ऑनर्सच्या तासाला आम्ही साताआठच मुले-मुली होतो. त्यांत संपूर्ण देशी असा मी आणि इंदू वेलणकर नावाची मुलगी होती. अर्धमागधीला जायची ही मुलगी इंग्रजीच्या वर्गात केवळ फॉर्म भरण्यात गफलत झाल्यामुळे बसत असावी, अशी माझी समजूत होती! नऊवारी साडी, अंबाडा, हातात पुरुषांनी बांधावे एवढे लठ्ठ घड्याळ, हातावर भाराभर पुस्तकांचा ढिगारा आणि मंगळागौरीचे जाग्रण करुन आल्यासारखी दिसणारी ही वेंधळी मुलगी जेव्हा इंग्लिशच्या परिक्षेत विश्र्वविद्यालयातली सगळी बक्षीसे घेऊन गेली, त्या वेळी आम्ही भान हरपून तिच्या घरी तिचे अभिनंदन करायला गेलो होतो! वास्तवीक एखाद्या मुलीच्या घरी जाऊन अभिनंदन करण्याचे मला धैर्य नव्हते; पण नंदा माझ्या खोलीवर आला होता. त्या वेळी मी भिकारदास मारूतीजवळ एका चाळीत खोली घेऊन राहत होतो. त्या काळच्या पुण्यात चार रुपये भाड्यात ज्या सुखसोयींसह खोली मिळे, त्या खोलीत मी आणि अरगडे नावाचा माझा एक पार्टनर राहत होतो. तो रात्रंदिवस फ्लूट वाजवायचा. मग त्याचे आणि मालकाचे भांडण होई. माझ्या त्या खोलीवर नंदा आला की, मला ओशाळल्यासारखे होई. तारेवर माझा घरी धुतलेला लेंगा आणि फाटका बनियन, शर्ट वगैरे वाळत पडलेला असे. अरगड्याने एक जुने चहाचे खोके मिळवून त्याच्यावर बैठक केली होती. त्याच्यावर बसून तो फ्लूटचा रियाज करीत असे. चांगली वाजवायचा,पण पुढे त्याला फ्लूरसी झाली.

"आपल्याला जायंच आहे." नंदा म्हणाला.

"कुठे?"

"इंदू वेलणकरकडे. चल."

त्याची अशी चमत्कारिक तुटक बोलण्याची पद्धत होती. आवाजदेखील असा खजीतला, पण कठोर नाही, असा काहीतरी होता. त्याला ज्याप्रमाणे काहीही शोभून दिसे तसा तो आवाजही शोभे. नंदा एकदा माझ्याबरोबर एका गाण्याला लेंगा आणि नेहरू शर्ट घालून आला होता. त्या वेशातही तो असा उमदा दिसला की,बुंवानी काही कारण नसताना गाता गाता त्याला नमस्कार केला होता. त्या दिवशी तो खोलीवर आला तेव्हा मी अक्षरश: भांबावलो होतो. काही माणसे जन्मतःच असे काहीतरी तेज घेऊन येतात की, त्यांच्यापुढे मी मी म्हणणारे उगीचच हतबल होतात.काही स्रियांचे सौंदर्य असेच आपल्याला नामोहरम करून टाकते. त्यांच्यापुढे आपण एखाद्या फाटक्या चिरगुटासारखे आहोत असे वाटायला लागते. नंदामध्ये ही जादू होती. मला आठवतेय, आमचे प्रिन्सिपॉल साहेबदेखील जिमखाना कमिटीच्या सभेत नंदाची सूचना कमालीच्या गंभीरपणाने ऎकत असत. तिथेदेखील नंदा असा तोटकीच वाक्ये बोलायचा; पण इंग्लिशमध्ये! तीनचार शब्दांहून अधिक मोठे वाक्य नसायचे.त्या दिवशीसुद्धा "आपल्याला जायचंय" हे एवढेच म्हणाला होता. मी

"कुठे?"म्हटल्यावर

"इंदू वेलणकर" म्हणाला.

"इंदू वेलणकर?"

"अभिनंदन करायला."

"तिच्या घरी? अरे. तिचा म्हातारा भयंकर चमत्कारिक आहे म्हणे!"

"असू दे! मीसुद्धा आहे. चल."

"बरं, तू जरा गॅलरीत उभा राहा. मी कपडे बदलतो." आमच्या महालातल्या अडचणी अनेक होत्या.

"मग मी बाहेर कशाला?"

मी शक्य तितके त्या आठ-बाय-सहाच्या खुराड्यात कोप-यात तोंड घालून माझीएकुलती एक विजार चढवली. शर्ट कोंबला आणि आम्ही निघालो. इंदू वेलणकरचा राहता वाडा तिच्या इंग्लिशखेरीज इतर सर्व गोष्टींना साजेसा होता. बोळाच्या तोंडाशी"कल्हईवाले पेंडसे आत राहतात" असा एक तर्जनी दाखवणारा हात काढलेला बोर्ड होता. खाली कुठल्या तरी पुणेरी बोळ संप्रदायात वाढलेल्या इब्लिस कार्ट्याने खडूने "पण कल्हई रस्त्यात बसून काढतात" असे लिहीले होते. काही काही माणसे कुठे राहतात ते उगीचच आपल्याला ठाऊक असते. इंदू वेलणकर हा त्यांतलाच नमुना. एकदा कोणीतरी मला कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात राहते हे सांगितले होते. त्या बोळातून मी आणि नंदा जाताना ओसरीवर आणि पाय-यांवर बसलेल्या बायका आणि पोरे नंदाकडे माना वळवून वळवून पाहत होती. इतक्या देखण्या पुरूषाचे पाय त्या बोळाला यापुर्वी कधी लागले नसतील! जनस्थानातून प्रभू रामचंद्राला जाताना दंडकारण्यातल्या त्या शबर स्रियांनी ह्याच द्र्ष्टीने पाहिले असेल. बोळ संपता संपता 'ज०गो० वेलणकर, रि०ए० इन्स्पेक्टर' अशी पाटी दिसली.आम्ही आत गेलो. दाराबाहेर एक दोरी लोंबकळत होती. तिच्या खाली "ही ओढा" अशी सूचना होती. त्याप्रमाणे 'ती' ओढली. मग आत कुठेतरी काहीतरी खणखणले आणि कडी उघडली. एका अत्यंत खत्रूड चेह-याच्या पेन्शनराने कपाळावरचष्मा ठेवून आठ्या वाढवीत विचारले,

"काय हवॅंय?"

"इंदूताई वेलणकर इथंच राहतात ना?" मी चटकन 'इंदू' ला 'ताई' जोडून आमचे शुद्ध हेतू जाहीर केले.

"राहतात. आपण?" हाही थेरडा नंदासारखा तुटक बोलत होता.

"आम्ही त्यांचे वर्गबंधू आहोत."

तेवढ्याच स्वतः इंदूच डोकावली. नंदाला पाहून ती कमालीची थक्क झाली होती आणि तिला पाहून मी थक्क झालो होतो. कॉलेजात काकूसारखी नऊवारी लुगडे नेसून भलामोठा अंबाडा घालणारी इंदू घरात पाचवारी पातळ नेसली होती. तिची वेणी गुडघ्यापर्यंत आली होती. केसांत फूल होते.

"या या--- तात्या, हेही माझ्याबरोबर ओनर्सला होते."

"मग मिळाले का?"

"हो, आम्ही दोघांनाही मिळाले." मी चटकन सांगून टाकले, नाहीतर म्हातारा "बाहेर व्हा" म्हणायचा.

"बसा-- बसाना आपण." इंदू नंदाकडे पाहत मला सांगत होती. इतकी बावचळली होती, घाबरली होती, आणि त्यामुळेच की काय कोण जाणे, क्षणाक्षणाला अधिकच सूंदर दिसत होती.

नंदा मात्र शांतपणे बसला.

"हार्टिएस्ट कॉंग्रॅच्युलेशन!" नंदा ह्या माणसाला देवाने काय काय दिले होते! त्या बुद्रक म्हाता-याच्या दिवाणखाण्यात एका व्हिक्टोरिअन काळातल्या खुर्चीवर नंदा अशा ऎटीत बसून हे बोलला की, मला वाटले, तो थेरडा तिथे नसता तर तेवढ्या बोलण्याने इंदू त्याच्या गळ्याला मिठी मारून आनंदाने रडली असती.

"थॅं...क्य़ू..." सुकलेल्या थरथरत्या ओठांनी ती म्हणाली.

"आज रात्री जेवायला याल का?" नंदा विचारीत होता.

"कोण मी?" इंदूचा आवाज इतका मऊ होता की, मला उगीचच गालावर पीस फिरवल्यासारखे वाटले.

"मी डिनर ऍरेंज केलंय."

"डिनर?" म्हातारा तेल न घातलेल्या झोपाळ्याच्या कड्या किरकिरतात तसा किरकिरला.

"यस सर! टू सेलेब्रेट युअर डॉटर्स सक्सेस."

"कुठं डिनर केलंय ऍरेंज?"

"मोरेटोरमध्ये!"

"हॉटेलात कां? घर नाही का तुम्हाला?" स्वतःच्या डोक्यावरचे एरंडाचे पान जोरात थापीत म्हातारा रेकला

"नाही!"

नंदाचे ते 'नाही' माझे काळीज चिरत गेले. नंदाला घर नाही ही गोष्ट कॉलेजात फार फार थोड्या लोकांना ठाऊक होती.

इंदूच्या चेह-याकडे मला पाहवेना.


रात्री मी आणि नंदा मोरेटोरमध्ये जेवायला गेलो होतो. नंदा दारातच माझी वाट पाहत उभा होता. मोरेटोरला माझी चरणकमळे अधूनमधून नंदाच्या आग्रहाने लागायची. मला संकोच वाटे. एका दरिद्री मराठी दैनिकात तारांची भाषांतरे करण्याची उपसंपादकी, अधूनमधून हिटलर-चर्चिल वगैरे मंडळींना, संपादकांना अगदीच आळस आला तर, चार समजुतीच्या गोष्टी सांगणारे अग्रलेख लिहीणे, ह्या कार्याबद्दल मिळणा-या अखंड तीस रुपयांत मला त्याला 'लकी'त नेण्याची देखील ऎपत नसे. पण नंदा "आज आठ वाजता मोरेटोरमध्ये" असा लष्करी हूकूम दिल्यासारखा आमंत्रण देई आणि मी हिन्पोटाइज्ड माणसासारखा तिथे जात असे. आज नंदा सुंदर सूट घालून उभा होता. आजूबाजूंनी येणा-याजाणा-या साहेब लोकांच्या मेळाव्यात तो त्यांच्यातलाच दिसे. इंग्रजाने त्यानंतर आठदहा वर्षांनी हा देश सोडला: त्यापूर्वी कॅंपात जायला उगीचच भिती वाटायची.

"आलास? ये!" त्याच्या मंद्र्सप्ताकाच्या स्वरात त्याने स्वागत केले. "चल!"

अंग सावरीत मी टेबलांमधून जात होतो. तेवढ्यात एका पारशी पोरीने नंदाला टेबलावर कोपरे ठेवून आपल्या गो-यागो-या चवळीच्या शेंगेसारख्या नाजूक बोंटानी'विश' केले. नंदानेही हात वर उचलून त्याचा स्विकार केला. त्याला हे सहज जमत होते. मी तर त्या मोरेटोरमध्ये, साहेब देशात असेपर्यंत, कधी पोटभर जेवूच शकलो नाही. नंदा तिथला सराईत होता. त्या हॉटेलच्या मागल्या बाजूला एक प्रशस्त लतामंडप असे. तिथल्या कोप-यातले एक ठराविक टेबल त्याला नेहमी मिळत असे.आम्ही त्या दिशेला जाऊ लागलो. आणि...बाजूला ट्रेवरून व्हिस्कीचे लखलखणारे प्याले घेऊन जाणा-या वेटरला धक्का लागून होणारा अपघात अर्ध्या इंचाने टळला.त्या टेबलाशी इंदू वेलणकर बसली होती. रंगीबेरंगी झग्यांतल्या गौरागंना! काळे सुट आणि कडकडीत कॉलरचे पांढरे शर्ट घातलेले ते लालबुंद साहेब! त्यात न शोभणारी आम्ही दोघेच होतो--मी आणि लिंबू रंगाची साडी नेसलेली इंदू! पण त्या विलायती फुलांत ती केतकीसारखी वाटली मला.

"हा घाबरतो." नंदा म्हणाला.

"कशाला?" इंदूने विचारले.

ती इतक्या सहजपणे बोलत होती की, दुपारी कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात घडलेला प्रकार खरा की स्वप्न, हे मला कळेना! की स्वप्न?

"ह्या हॉटेलला घाबरतो."

"आपल्याला ह्या साहेबी हॉटेलात अन्न नाही बुवा जात!"

माझ्या ह्या उद्गारांवर इंदू हसली. दोन वर्षे एका वर्गात बसलो आम्ही, पण इंदूच्या गालांना खळ्या पडतात, ही तेव्हा प्रथम पाहिले मी! पुस्तकांचा भारा आणिपदर सांभाळीत वर्गात शिरून खालच्या मानेने प्राध्यापकांच्या तोंडून निघणारी ओळनओळ टिपून घेणारी इंदू ती हीच का, ते मला कळेना.

"काय घेणार?" नंदाने इंदूच्या हातात मेनू दिला.

"ह्यांना काय हवं ते विचार--" इंदू ते कार्ड माझ्या हातात देत म्हणाली.

मी तिच्या 'विचार' ह्या एकेरी क्रियापदावर ठेचाळलो आणि वेड्यासारखा नंदाकडे पाहतच राहिलो. तेवढ्याच इंदूने ते कार्ड माझ्या हातातून घेतले आणि अत्यंत सराईतपणाने पदार्थाची यादी सांगितली.

"छान दिसतेस आज!"


नंदा म्हणाला आणि मला उगीचच गरगल्यासारखे व्हायला लागले. माझी छाती धडधडत होती. धनाजीचा घोडा मुसलमानांना म्हणे पाण्यात दिसायचा. मला पुढल्या टोमॅटो सुपात इंदूचा थेरडा दिसायला लागला. मला काही कळेना. नंदा कॉलेजातल्या कुठल्या मुलीबरोबर कुठे गेला ह्याचा सर्व तपशील आम्हा मित्रांना ठाऊक असे. किंबहुना, त्या वेळी फर्स्ट इयरमधल्या रेवती अमलाडी नावाच्या अतिशय देखण्या मुलीबरोबर आम्ही त्याचे नाव नक्कीही करून टाकले होते. उद्या जर मी आमच्या इतर मित्रांना नंदा आणि इंदू वेलणकर ही नावे एकत्र म्हणून दाखवली असती तर त्यांनी मला विनाचौकशी येरवड्याला धाडले असते. पण मी प्रत्यक्ष पाहिले होते.

पाश्र्चात्य संगीताचे सूर येत होते. पलीकडच्या टेबलावरून व्हिस्कीचा वास येत होता. टेबलाच्या बाजूने जाणा-या आग्लंयुवतीच्या दिशेने जीवघेण्या विलायती सुंगधाचा दरवळ अंगावरून रेशमी वस्र ओढल्यासारखा सरकत होता. साक्षात मदनासारखा दिसणारा नंदा माझ्या डाव्या बाजूला होता आणि समोर इंदू वेलणकर कसल्यातरी जादूने परी होऊन पुढे येऊन बसली होती.

ते द्रुश्य एखाद्या तपस्वी चित्राकारच्या चित्रासारखे फुलून आले. त्या रात्रीमी त्या दोघांना कॅंपमध्ये सोडून निघालो. ती बहुधा बंडगार्डनवर गेली असावीत.

त्या रात्रीच्या चांदण्याला ह्या दोघांच्या अंगावर बरसताना स्वतःचे जीवित धन्य झाल्यासारखे वाटले असेल. सिंडरेलाच्या गोष्टीत कोण्या यक्षिणीने तिला नटवली होती. इथे इंदूचा हात साक्षात एका यक्षाच्या हातात होता.

पण यक्षांना शाप असतो म्हणतात. त्या रात्रीनंतर त्या दोघांनाही कुणाची द्र्ष्ट लागली देव जाणे! मला काहीच कळले नाही. बी० ए० वर शिक्षण आटपून नोकरीच्या शोधात मी मुंबईला आलो आणि एका कचेरीत चिकटलो.

"पाहतोस काय?" नंदाच्या ह्या उद्गारांनी मी भानावर आलो. मनाचा वेग काय भयंकर असतो! एका क्षणात मी किती हिंडून आलो. नंदा माझ्यापुढे उभा आहे, ह्याच्यावर माझा विश्र्वास बसेना. तो इंग्लंडला गेला आणि तिथेच राहिला, एवढेच मला कळले होते. हरवलेले खेळणे सापडल्यावर एखाद्या लहान मुलाचे होईल तसे मला झाले होते.

"नंदा!" मी वेड्यासारखा ओरडलो. अक्षरशः जीव अर्धाअर्धा होतो म्हणजे काय होते, ते मला त्या वेळी कळले. नंदा तसा बदलला नव्हता. मात्र त्याचे कुरळे केस विरळ झाले होते. चेह-यावर चाळिशी उलटल्याच्या फार फार सूक्ष्म खुणा होत्या. काळसर टेरेलिनची पॅंट आणि पांढरा बुशशर्ट घालून तो पुढे उभा होता. बुशशर्टावर बारीक डिझाइन होते कसले तरी. त्याचे ते निळे डोळे अगदी तस्से होते. चेह-यावर नव्या साबणाच्या वडीचा ताजेपणा होता.

"केव्हा आलास हिंदुस्थानात?"

"केव्हाच! चल."

एखाद्या जादुगारामागून जावे तसा मी त्याच्यामागून गेलो. 'वेसाइड इन' मध्ये शिरलो. गेली कित्येक वर्षे मी ह्या हॉटेलमध्ये जाऊन चहा घ्यायचा बेत करीत होतो.

"बोल!" नंदा जणू काय आम्ही रोज भेटत होतो अशा सहजतेने म्हणाला.

मला उगीचच आनंदाच्या उकळ्या फुटत होत्या. आणि हा सत्पुरष शांत होता.

"मी काय बोलणार? तूच बोल! किती वर्षांनी भेटलो! नंदा, मला वाटलं तू इंग्लंडातच स्थायिक झालास." मला 'स्थायिक' शब्द कसासाच वाटला. हा शब्द पुण्याबिण्यात कायम राहणा-याला ठिक आहे. पण इंग्लंडात 'स्थायिक' काय व्हायचे? मी 'सेटल' म्हणायला हवे होते.

"छे! इंग्लंडात काय आहे?" अजूनही त्याचे ते तीनतीन शब्दांचे बोलणे कायम होते. आवाजही तोच. उजवा हात डोक्याच्या मागून फिरवायची लकबही तीच.

"मला काय ठाऊक? तूच सांग. इतकी वर्षे काय केलंस इंग्लंडला? सतराअठरा वर्षे झाली. एक प्रचंड महायुद्ध येऊन गेलं. स्वातंत्र्य मिळालं--"

"कोणाला?"

"भारताला!"

"ओ आय सी--हो, मिळाल! टू टीज!" हा हुकूम वेटरला होता. मी खरोखरी एखाद्या अधाशासारखा त्याच्याकडे पाहत होतो.

"लठ्ठ झालास." नंदा म्हणाला.

"तू मात्र आहे तस्साच आहेस. असं वाटंत, आपण कालच बी०ए० पास झालो. आठवतंय तुला? बाकी तुला कशाला आठवेल म्हणा ते भटजी पुणं? लंडनला राहिलास इतकी वर्षे---लंडनमध्येच होतास कारे?"

"नाही. खूप ठिकाणी होतो."

"पॅरिस पाहिलं असशील, नाही?" हा प्रश्न विचारल्यावर माझा बावळटपणा ध्यानात आला.

"पाहिलं." नंदाच्या लक्षात माझा भोटंपणा आला नसावा.

"आणखी काय पाहिलंस?"

"खूप पाहिलं."

"नशीबवान आहेस बुवा!" माझ्या ह्या वाक्यावर नंदा एखद्या लहान मुलाच्या बालिश उद्गाराला हसावे तसा हसला. "का रे हसलास? मी बघ गेली अठरा वर्षे ह्या मुंबईत आहे. ऑफिस आणि मी! रविवार लोळून काढतो. पळापळीत चांगली दादरला जागा होती ती सोडून डोंबिवलीला गेलो. तिथून येतो रोज."

"कसली पळापळ?"

"अरे, युद्धात बॉंबहल्याच्या भीतीनं माणसं पळाली नाहीत का?"

"ओ आय सी! मग झाला का बॉंबहल्ला?"

"छे रे! तुला म्हणजे काहीच माहिती दिसत नाही. बाकी तू मात्र खूप बॉंबहल्ले पाहिले असशील, नाही? वाचलास. खरंच, देवाच्या मनात आपली भेट घडवायचं होतं---"

"कोणाच्या मनात?"

"देवाच्या! नाहीतर कोणाच्या?"

"ओ आय सी!"

मला हे कळेना की इतक्या वर्षांनी भेटलेला हा मित्र माझे बोलणे रेडिओवरच्या बातम्या ऎकतात तशा पद्धतीने अर्धवट अर्धवट काय ऎकतोय?

"ते मरू दे. तुझं काय काय चाललंय सांग!"

"चागंल चाललंय." तो म्हणाला.

माझ्या मनात वास्तविक त्याला विचारायचे होते की लग्नबिग्न केलेस की नाही, पण धैर्य होईना. मला त्या तिस-या रिकाम्या खुर्चीवर एकाएकी इंदू वेलणकर दिसायला लागली. खरे तर नंदा भेटेपर्यंत इंदूची आठवणही मला त्या इतक्या वर्षात आली नव्हती. डोंबिवली ते मुंबई प्रवासात असल्या आठवणी कुठल्या यायला?

"राहतोस कुठे?" मी नंदाला विचारले.

"ताजमध्ये."

"बापरे?" माझ्या तोंडून चटकन उद्गार बाहेर पडले. ताजमहाल हॉटेलच्या आसपास हिंडायचासुद्धा माझी ऎपत नव्हती.

"का रे?"

"अरे, काय भयंकर महाग हॉटेलं ही! दिवसाला पंधरासोळा रुपये पडतात ना?"

"पंचेचाळीस रूपये--एकाला."

एकाला पंचेचाळीस, हा आकडा ऎकल्यावर ह्याच्या जोडीला दुसरे कोणी आहेकी काय ही शंका बळावली. पण विचारायचा धीर होईना.

"नंदा, बाकी इतक्या वर्षात ओळख विसरला नाहीस हे खरंच आश्र्चर्य आहे. तुझ्या मानांन आम्ही म्हणजे--

"कुठे असतोस नोकरीला?"

मग मी त्याला माझ्या ऑफिसच्या पत्ता सांगितला. त्याने टेलिफोन नंबर लिहून घेतला. आणि त्यानंतर त्याचे मला फोन यायला लागले. टेलिफोनवर देखील तो मला"संध्याकाळी येतो. गेटपाशी उभा राहा." एवढेच सांगून गाडी घेऊन येई आणि मग आम्ही फिरायला जात असू. मला त्याला घरी बोलवाले असे सारखे वाटे.पण का कोण जाणे, त्याला माझ्या त्या डोंबिवलीच्या गचाळ बि-हाडात बोलवायची विलक्षण लाज वाटे. मी कधीच त्याला बोलावले नाही. पण नंदाने माझी ओळख ठेवली याचे कुठेतरी मला विलक्षण समाधान वाटत होते. आम्ही वारंवार भेटू लागलो आणि हळूहळू जो नंदा मला कधीच दिसला नव्हता तो दिसायला लागला.

तो पाच वर्षाचा होता तेव्हा त्याच्या आईने घटस्फोट घेऊन दुस-या एका लक्षाधीश माणसाशी लग्न केले होते. त्याचे वडील बॅरिस्टर होते. नंदाने कळायला लागल्यापासून त्यांना कधी शुद्धीवर असलेले पाहिलेच नव्हते! पाचव्या वर्षी तो एका पब्लिक स्कूलच्या वसतिगृहात गेला. आणि त्यानंतर आजतागायत घर म्हणजे काय असते ते त्याने कधी पाहिलेच नाही. त्याच्या वडलांची प्रचंड इस्टेट होती. कितीतरी चाळी होत्या. बंगले होते. गिरणीत शेअर्स होते.

एकदा आम्ही बांद्रा पॉइंटवर बसलो होतो. नंदाला ही जागा फार आवडत असे. मी काहीही न विचारताच नंदा सांगायला लागला. बराच वेळ तो एका पारशाच्या गोंडस पोराकडे पाहत होता. तो चारपाच वर्षाचा मुलगा आणि त्याचा बाप समुद्रात दगड फेकत होते. कितीतरी वेळ नंदा त्या बापलेकांचा खेळ पाहत होता. आणि एकाएकी तो बोलायला लागला. अगदी नाटकातले स्वगत बोलतात तसे. रेडिओ जसा श्रोत्यांची फिकीर न करता बोलतो तसा. ते बोलणे कोणालाही उद्देशून नव्हते.

"मी माझ्या वडलांबरोबर इथं असेच दगड फेकत होतो. तो वर बंगला दिसतो ना? हिलवर? ते आमचं घर होतं."

मी वर पाहिले. झाडीतून एका प्रासादाचे शिखर दिसत होते. पलीकडे माउंटमेरीचे चर्च होते.

"वर जाऊ या?"

मग मी निमूटपणे त्याच्यामागून चढण चढायला लागलो. त्या रस्त्याच्या दुतर्फा सुंदर बगीचे आहेत. आलीशान बंगले आहेत. मी मुंबईस इतकी वर्षे राहून तो भाग कधीच पाहिला नव्हता. ज्या भागात हिंडायला देखील कदाचीत पैसे लागतील ही भीती, त्याची माहिती मला कशाला असणार? पारशांची नि खोजांची गुटगुटीत मुले आणि मधूनच एखादी यौवन मिरवीत जाणारी फ्रॉकमधील पोरगी दिसत होती. पोरेदंगा करीत उतरत होती. आम्ही दोघे चर्चच्या दिशेने वर चढत होतो. नंदा आसपास काहीतरी ओळखीच्या खुणा शोधीत चालल्यासारखा पाहत पाहत चालला होता.

"तुला आठवतंय का रे लहानपणीचं?"

"तेच पाहतोय--" एका घराच्या फाटकाची पाटी पाहत तो म्हणाला.
"यस,इट इज देअर!"

"काय ते?"

"झोपाळा! इथं मी झोके घेत होतो. शिरीन नावाची मुलगी होती ती आमच्या बंगल्यात यायची. यस--- अजून ते लोक राहतात इथं!"तेवढ्याच त्या झोपाळ्याच्या दिशेने एक चारपाच वर्षाची संदर छोकरी धावत गेली.

"तुझ्या शिरीनची मुलगी असेल." मला फार वेळ काव्यमय वातवरणात राहता येत नाही.

"नाही!"

"कशावरून?"

"मी शेवटच्या वर्षी घरी आलो. आठ वर्षाचा होतो. सुट्टीत आलो होतो.शिरीनला टायफॉइड झाला आणि ती वारली."

"इतकं आठवतंय तुला?"

"टायफॉइड हा शब्द तेव्हापासून डोक्यात आहे माझ्या. त्यानंतर अनेक वर्षे मला माणूस मरताना त्याला टाइफॉइड होतो असं वाटे! फनी!" हे बोलताना नंदा त्या झोपाळ्यावरच्या मुलीकडे टक लावून पाहत होता. "पण त्याच फॅमिलीतली असणार."

"कशावरून?"

"तिचे डोळे आणि केस!"

"काय?"

"ही फजलमॉय फॅमिलीची ट्रेट आहे."

"जाऊ या का आत? तुझ्या ओळखीचं कोणीतरी असेल."

"आहे ना."

"कोण आहे?"

"माझी आई!"मी घेरी येऊन खाली पडलो कसा नाही, याचे मला आश्र्चर्य वाटते. नंदाच्या आईने त्याच्या वडिलांशी घटस्फोट घेऊन ह्या बंगल्यात दुसरा घरोबा केला होता.

"पुढे चल" मग काही वेळ न बोलता आम्ही पुढे गेलो. "हे आमचं घर."

व्हरांड्यातून एक अल्सेशियन कुत्रा भुंकायला लागला. "हेय- गोल्डी-गोल्डी!"असे पुकारीत एका युरोपियन बाईने त्या कुत्र्याला आवरले व आमच्याकडे जराशा संशयाने पाहिले.

"फार छान कुत्रा आहे तुमचा!"

नंदाचे सफाईदार इंग्रजी ऎकून, की त्याचे ते चाळिशीतही न ओसरलेले देखणेपण पाहून, कोण जाणे, ती बाई खूष झाली आणि मग तिने पाच मिनिटे कुत्र्याचे कौतूक केले. नंदा तेवढ्यात बाग पाहू लागला. बंगला जुन्या पद्धतीचा होता. व्हरांड्यात चौफेर कठडा होता आणि त्याच्या लोखंडी वेलबुट्टीवर इंग्रजी 'पी०' 'पी०' अशी अक्षरे होती. प्रधानातली ती 'पी' होती.

"आता कोणाच्या मालकीचा आहे हा?"

"ठाऊक नाही. वडलांनी विकला मला वाटतं"

"वडील कुठे असतात रे तुझे?" मला मौज वाटली, विस वर्षाच्या दोस्तीत हा प्रश्र्न मी त्याला आपण होऊन आज विचारीत होतो.

"बघायंच आहे?"

मी हो म्हणण्यापूर्वीच तो मला त्या चर्चपाशी घेऊन गेला. त्या चर्चच्या मागल्या बाजूला खिस्र्ती स्मशानभूमी होती. तिथे थडग्याथडग्यातून वाट काढीत आम्ही पुढे गेलो. एका थडग्यावर त्याच्या वडलांचे नाव होते! मुक्तिदिनाची वाट पाहत ते पडले होते! नंदा धर्माने खिस्र्ती आहे याची मला कल्पना नव्हती.

"तुझा धर्म खिस्र्ती आहे हे ठाऊक नव्हतं मला--"

"माझा? छे, छे, वडलांचा!"

"पण आई-वडिलांचा धर्म तोच मुलांचा नाही का?"

"आईनं इस्लाम स्विकारला, डॅडींनी मरताना खिश्र्चनिटी पत्करली. त्यांनी एका अमेरिकन बाईशी लग्न केलं होतं."

मला हे असह्य होऊ मागले होते. माझ्या एका मामेबहिणीने पोटजातीतल्या तरूणाशी लग्न केले तेव्हा आमच्या कुटुंबात काय गहजब उडाला होता! अजूनही ती आली की एखादी पराक्रमी वीरकन्या किंवा वाह्यात कुलबुडवी आल्यासारखे तिच्याकडे पाहतात! आणि इथे नंदा मला शांतपणे विजेचे झटके देत होता.

नंदाच्या आईने घर सोडल्यावर त्याच्या वडलांनी दारू प्यायला सुरूवात केली. इस्टेट 'कोर्ट ऑफ वॉर्डस' कडे होती आणि नंदा वयात येईपर्यंत त्याचा संभाळ कोर्टातली ती रुक्ष मंडळी करीत होती. 'घर' नावाच्या संस्थेचा आणि त्याचा संबंध आठव्या वर्षी कायमचा सुटला!

"डॅडी मला खाली खांद्यावरून घेऊन जायचे!"

त्या थडग्याकडे पाहत नंदा मला सांगत होता. "आणि आम्ही समुद्रात दगड फेकत होतो. ही वॉज ए नाइस सोल. नंदाने हे वाक्य उच्चारताना त्या थडग्यावरून असा काही हात फिरवला की, माझ्या अंगावर सर्रकन शहारा आला!

ह्या असल्या पार्श्र्वभूमीत वाढलेला हा नंदा माझ्याबरोबर त्या दिवशी कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात आला होता आणि एरंडीच्या पानाने थंडावण्या~या त्या वेलणकर थेरड्याने त्याचा काय विलक्षण अपमान केला होता!

दिवसेंदिवस मला नंदा नावाची एक देखणी वावरतेय असे वाटू लागले. माझे त्याचे काय गेल्या जन्मीचे ऋणानुबंध होते देव जाणे! तो आठवड्यातून नेमका शनिवारी मला फोन करून बाहेर काढीत असे. मी त्याच्या ताजमहालात मात्र कधीच गेलो नव्हतो. तो ऑफिसच्या दारात गाडी घेऊन यायचा. जोडीच्या कारकुनांना सोडून त्याच्या त्या गाडीत चढताना मला भारी संकोच वाटे. अनेक वेळा कचेरीत "कोण हो तुमचा तो पारशी दोस्त?" अशी पॄच्छाही झाली होती. मी "कॉलेजातला जुना मित्र आहे--"ह्यापलीकडे एक अक्षर बोललो नव्हतो. श्रावण्या,शनिवार, साईबाबा, राशी-गोत्रे-प्रवर वगैरे जपून ठेवणा~या आमच्या त्या सरकारी कचेरीतल्या सोवळ्यात बांधलेल्या लोणच्याच्या बरणीसारख्या विश्र्वात मी नंदाची कहाणी सांगितली असती तर नंदा बसलेल्या कचेरीतल्या खुर्चीवर लोकांनी गोमूत्र शिंपडले असते! कधीकधी मी गेटपाशी गेलो नाही तर नंदा आत येई आणि आमच्या त्या फायलींच्या ढिगा~यांनी लिडबिडलेल्या सेक्शनमधून त्याला बाहेरकेव्हा काढतो असे मला होई.

इतक्या दिवसांत मात्र इंदू वेलणकरचा विषय मी कटाक्षाने टाळला. नंदाच्या बोलण्याची, जीवनातले अंगावर शहारे आणणारे अनुभवदेखील अलित्पपणे सांगण्याची त-हा मला आता परिचीत झाली होती. एकदा माझ्या हातात एक मराठी कादंबरी होती.

"बघू! फार वर्षांत मी मराठी पुस्तकच पाहिलं नाही." त्याने बिगरीतली मुले वाचतात तसे एक एक अक्षर लावून कादंबरीचे नाव वाचले. "ती...मला... म्हणाली...ओ आय सी. काय म्हणाली?"

"अरे काय म्हणणार? 'माझं प्रेम आहे तुझ्यावर.' असं म्हणाली."

"चांगली आहे का नॉव्हेल?"

"साधारण! काहीतरी वाचायला लागतं वाचायला लागतं" मी उगीचच बचावाचे भाषण केले.

"प्रेम केलं काय? सिली! किती बाया पाहिल्या आहेत यानं?"

ती संध्याकाळ मी मात्र जन्मात विसरणार नाही. नंदा भर बॉंबहल्ल्यात लंडनमध्ये राहत होता. भुयारी रेल्वेच्या फलाटावर त्या वेळी माणसे जीव बचावण्यासाठी रात्रभर येऊन राहत. मॄत्युच्या जबड्यातुन सुटून मुंग्यासारखी माणसे एकमेकांना चिकटून
झोपत. तेव्हा प्रत्येक क्षण हा शेवटला क्षण होता. कुणीही कुणाच्याही मिठीत त्या वेळी केवळ भय विसरण्यासाठी विसावत, विलीन होत. तेथे वासनाहीन भेग होते; भीतीखेरीज दुसरी भावना जागत नव्हती. धर्म, नीती, सदाचार, पातिव्रत्य हे शब्द
तेव्हा रद्द केलेल्या चलनासारखे कागदाचे कपटे होऊन गटारात पडले होते. त्या वेळी जगात ज्याला कोणी कोणी नाही असा नंदा त्या मृत्युच्या तांडवाकडे नाटक पाहिल्यासारखा पाहत हिंडत होता.

"तू घाबरला नाव्हतास?"

"घाबरण्याच्या पलीकडली एक विचीत्र भावना असते. घाबरण्यालादेखील एक 'आपण जिवंत आहोत, जिवंत राहणार आहोत' असा आधार असावा लागतो. पायाखाली फळी असते ना एखाद्या लाकडी पुलावर? तसा. समज, ती काढली आणि तू अधांतरीच चालायला लागलास तर काय होईल? तसं होतं! प्रेतांच्या खचातून पहिलं प्रेत तूडवून जाईपर्यंत भीती असते; मग काही वाटत नाही. अरे, बाजूला कुणाची मांडी पडली आहे, हात उडालेला आहे, रस्त्याच्या दुतर्फा असलेली घरं जमीनदोस्त झाली आहेत, अर्धवट उभी आहेत त्यांतून एखाद्या पलंगच लोंबकळतो आहे, बर्फ पडून चिखल झाला आहे .... अशा वातवरणातदेखील एकदा एक लंडन युनिव्हर्सिटीचा म्हातारा प्रोफेसर, मी आणि बॉंब पडून उद्ध्वस्त झालेल्या समोरच्या घरातली एक तरूण पोरगी मिळून आमचा वादविवाद चालला होता."

"हसू नकोस! 'जगात प्रेम नावाची गोष्ट आहे की नुसती आसक्ती आहे?" प्रोफेसर म्हणत होता,`नाही. प्रेम आहे.' ती पोरगी म्हणत होती. `जगात फक्त प्रेमच आहे.' तिचं एका तरूण सैनिकावर प्रेम होतं आणि तो हिंदुस्थानात होता म्हणून ती खूष होती. कारण तिला तिथं युद्ध नाही याची खात्री होती. त्याला वाघ खाईल म्हणून ती भीत होती! मला विचारीत होती की, तुम्हा लोकांकडे जादू असते ना वाघ आल्यावर त्याला परत पाठवण्याची? मी तिला मग मंत्र सांगितला आणि म्हटलं, हा लिहून पाठव तुझ्या प्रियकराला!"

"कसला मंत्र"

"ओह स्टुपिड 'रघुपती राघव राजाराम'. तिला मी हे लिहून दिलं आणि सांगितलं की, मुंबईत कुठंही वाघ दिसला की, ही अक्षरं मोठ्यानं म्हणायची--"

"मुंबईत?"

"तो मुंबईत होता म्हणे--"

"बिचारी!"

"त्या पोरीनं आपल्याजवळची शेवटली दोन चॉकलेटं मला दिली."

"तू घेतलीस?"

"नाही. मी तिला सांगितलं की, हिंदुधर्मात जादू सांगणाराला अशी प्रेझेंट्स घेता येत नाहीत."

"आणि तुझी ही थट्टा बॉंबहल्ल्यात चालू होती?"

"मग काय करायचं? सुरुवातीला माणसं रडली, ओरडली मग पंधराच दिवसांत कंटाळली."

"नंदा, एक विचारू?"

"लग्न का केलं नाहीस? राइट?"

"हो!"

"केलं होतं मी लग्न."

"कुणाशी?"

"आता तुला काय सांगू?--- एका मुलीशी."

"अस्सं होय? मला वाटलं, इंग्लंडात फक्त मुलांचीच लग्नं होतात!"

"मग मुलींशी लग्न नाही होत तर कुणाशी?"

"अरे, पण तिला काही नाव-गाव?"

"तिला नाव होत--विल्मा. आणि गाव नव्हतं--फक्त देश होता, जर्मनी."

"जर्मन मुलगी पण तुला जर्मन भाषा येते?"

"त्यात काय अवघड आहे? पण तिला इंग्लिश येत होतं ना!"

"मग ठिक आहे."

"हं, ठिक आहे--आणखी काही प्रश्न?"

"रागवलास का बाबा?"

"नाही रे ! तुझा पुढचा प्रश्न सांगू?--हल्ली ती कुठं आहे?"


"खरंच तुला त्रास होत असेल तर नको सांगू. आपण दुसरं काहीतरी बोलू."

"अरे त्रास कसला? मी बर्लिनमध्ये राहत होतो. एका जर्मन रंगाच्या फर्ममध्ये होतो. तिथं ती राहत होती."

"तिथं तुमचं प्रेम जमलं--"

"कोण जाणे! पण आम्ही लग्न केलं. ती ज्यू होती. मग युद्ध सुरू झालं पुढचा प्रकार ऎकायचा आहे?"

"नको!"

यक्षांना शाप असतात हे वाचले होते मी. पण ह्या यक्षाला किती शाप होते!

"मग त्यानंतर तू लग्न नाही केलंस?"

"अरे ! लग्न लावायला भटजी, पाद्री, काजी--कोणीतरी जागेवर हवा ना? कोणीच नव्हतं. मग खूप लग्न केली मी. खूप प्रेमं केली. त्यांत काय? तीच वाक्ये--इंग्लिश, फ्रेंच, जर्मन भाषेत बोलायची आणि ऎकायची...तुझ्या ह्या नॉव्हेलमध्ये नाही का हे?"

मला त्या मराठी कादंबरीकाराची दया आली. स्वत:च्या धर्मपत्नीबरोबर 'एकी एक दुर्की दोन' करीत हिंदू कॉलनीतल्या गल्यांकडे आपल्या खिडकीतून पाहत जगणारा तो पापभीरू कादंबरीकार स्रिजातीबद्दल लिहीत होता. आणि इथे बॉंबहल्ल्यात वावटळीतल्या पानांसारख्या उडून आलेल्या असंख्य स्रियांना कल्पनातीत अवस्थेत पाहिलेला महाभाग माझ्यापुढे बसला होता! त्याची आई त्याला पाचव्या वर्षी सोडून दोन घरे पलीकडे टाकून संसार करीत होती. बॅरिस्टर बाप थडग्यात दारू आणि बाया मिळण्याची सोय का नाही याबद्दल मुक्तिदिनाच्या दिवशी देवाच्या उलटतपासणीला कोणत्या प्रश्नापासून सुरूवात करावी याची चिंता करीत पडला होता. नंदाने हलाहलाच्या घोटानेच जीवनाचे पहिले आचमन केले होते. कशाला तरी सदैव जपायचे एवढाच हेतू बाळगून जगणारा मी आणि "जपण्यासारखे जगात काही असते का?" असा प्रश्न करणारा नंदा! देवाच्या दुनियेतली एक अजब जोडी जमली होती. नियती तरी काय काष्ठे जमवते! वा!

नंदा जगण्यासाठी काय उद्योग करीत होता याची मात्र मला कल्पना नव्हती. भली मोठी मोटारगाडी होती. ताजमध्ये राहायचा. कदाचित बापाची प्रचंड इस्टेट शाबूत राहिली असेल.

आता मात्र आम्ही खूप मोकळेपणाने बोलते होतो. पण मला तो माझ्याबरोबर इतका वेळ का घालवतो याचे कोडे होते. एकदा मला तो ताजमहाल हॉटेलातल्या आपल्या खोलीत घेऊन गेला. ते वातावरण पाहून मी जवळजवळ भेदरूनच गेलो होतो. नंदा मात्र त्या वैभवात अत्यंत अलिप्तपणाने संचार करीत होता.

"आज आपल्याला बरोबर जेवायचं आहे."

"पण तुमच्या ह्या हॉटेलात जेवण्याचा पोशाख घालावा लागतो."

"डोंट वरी! तूच सांगितलंस ना भारत स्वतंत्र झाला म्हणून? तुझा हा वेष चालेल. अरे धोतर कुठंही चालतं!"

आणि त्या दिवशी प्रथम इंदू वेलणकर हा विषय निघाला. वीस वर्षापूर्वी ह्याच तारखेला आम्ही मोरेटोरमध्ये जेवायला गेलो होतो. माझ्या लक्षात तारीख नव्हती, नंदाच्या होती. हा योगी पुरूष भुतलाशी असला काही धागा ठेवून राहिला असेल अशी मला कल्पनाही नव्हती!

मी त्यांना कॅंपमध्ये सोडल्यानंतरचा सारा इतिहास त्याने मला सांगितला. युद्धाच्या त्या पेटत्या खाईत त्याच्या सर्वस्वाचा असंख्य वेळा नाश झाला होता; फक्त एक गोष्ट टीकून होती. ती त्याने एका पाकिटातून काढून माझ्यापुढे ठेवली! एक फार फार जुने पत्र होते. इंदूचे त्याला आलेले पत्र! इंदूने त्यात आपले अतं:करण मोकळे केले होते. मी पुस्तकातूनच काही प्रेमपत्रे वाचली होती. हे खरेखुरे प्रेमपत्र होते! वीस वर्षापूर्वीची त्याच्यावर तारीख होती. ते पत्र वाचता वाचता माझ्या डोळ्यांतून अश्रूंची धार लागली.

" ए वेड्या , रडतोस काय?" नंदा माझे सांत्वान करीत होता.

मला एकएकी नंदा वांद्रयाच्या समुद्रात दगड फेकणार्‍या पोराएवढा लहान वाटू लागला! माझ्या लहान मुलांना मी कुरवाळतो, त्यांची पाठ थोपटतो, त्यांचे मुके घेतो,त्याचे त्याला करावे असे वाटू लागले. पण वाटेल ते करून मन स्वच्छ करायला मी नंदा नव्हतो. कसली कसली सभ्यतेची, शिष्टाचारांची अनेक बंधने घेऊन हिंडणारा मी एक दुबळा कारकून होतो. फक्‍त माझ्या डोळ्यानी ही बंधने पाळली नाहीत. शेवटी ते पत्र त्याच्या हातात देऊन मी म्हणालो, " नंदा, जगात देव नाही आहे रे !"

"अरे जगात काहीच नाही! ज्या क्षणाला आपण श्वास घेत असतो ना, तेवढा क्षण असतो. ते बघ" - खिडकी बाहेरचा समुद्र दाखवीत मला तो म्हणाला, "तो समुद्र आहे ना ? त्यात आपल्याला काय दिसतं? लाटा दिसतात, त्या बोटी दिसतात. ते कोळी, ती बघ लहान होडी घेऊन निघाले आहेत. त्यांना काय दिसत? फक्त मासे दिसतात. ते आणि मासे - त्यांच्यात येणारी अडचण म्हणजे समुद्र ! जीवन जीवन ज्याला म्हणतात ना , ते आपल्या जन्मापासून मरणापर्यंत नुसतं असं आड येत असत. बाकी काही नसतं! कधी प्रचंड लाटा होऊन येत. कधी उगीचच मठ्ठ्पणानं आडवं पडून राहतं मग कंटाळा येऊ नये म्हणून आपण त्याला लेबल लावतो - प्रेम म्हणतो, बायको म्हणतो, आई म्हणतो, धर्म म्हणतो, देव म्हणतो - काय वाटेल ते म्हणतो. एरवी जीवन म्हणजे एक निरर्थक फसवी,वस्तू आहे, ह्या समुद्रासारखी"

"असं का म्हणतोस? इंदूची आठवण तुला होतेच की नाही?"

"अरे, तु कोळ्याचं प्रचंड जाळं जेव्हा समुद्रातून ओढून काढतात तेव्हा पाहिलं आहेस? त्या जाळ्यात अडकलेले मासेदेखील तेवढ्यातल्या तेवढ्यात छोट्या मासळीला मट्ट करून गटकावतात. पुअर सोल्स!"

"इंदूनं तुला का रे नकार दिला?"

"विल्माला हिटलरच्या शिपायांनी माझ्या देखत खेचून कां नेलं? उंदरालासुद्धा घाबरणारी विल्मा काय हिटलरला खाणार होती? तू पाह्यला हवं होतंस तिला---

"फोटो आहे तिचा?"

"अरे, कुणाकुणाचे फोटो ठेवू? आणि कशाला?"

"मग इंदूचं पत्र का ठेवलंस?"

"तुला खरं सांगू.... थांब--"

एक क्षणभर नंदा स्वस्थ बसला. गाणे सुरू करण्यापूर्वी गवई नुसत्या तंबो~याच्या स्वरात गुंगल्यासारखा बसतो तसा तो बसला होता. "तुला आठवतंय, आपल्या इंग्लिश ऑनर्सच्या मुलांची कार्ला केव्हजमध्ये ट्रिप गेली होती."

"चांगलीच आठवते! मधमाशांच्या मोहोळाला तू दगड मारलास आणि माश्या उठल्या होत्या. सगळ्यांना चावल्या--तोंडं ही~~ झाली होती सुजून ! फक्त मी सुटलो होतो. कारण मी वाटेतच बसलो होतो.

"एक चुकलं! इंदूला नव्हत्या चावल्या-- मला तर फोडून काढलं होतं मधमाश्यांनी. पुण्याला परतलो तेव्हा फ्रॅंकेस्टीनसारखं तोंड झालं होतं! स्टेशनात इंदू मला म्हणाली, `आता कुठं जाणार तुम्ही?' मी म्हटलं, 'आमच्या खोलीत.' `पण तुमच्याकडे पाहणार कोण?' मी विनोदानं म्हटलं, `तुम्ही पाहा.' आणि तुला ठाऊक आहे? ती वेडी मुलगी-- घरी गेली आणि रात्री माझ्या खोलीवर आली. रात्रभर माझं डोकं मांडीवर घेऊन बसली आणि वेड्यासारखी रडत होती. कारण तिला कोणीतरी माझी आई मला सोडून पळून गेली वगैरे सांगितलं होतं. आयुष्यात मला फक्त एक दिवसाचं बालपण मिळालं! आया आणि नॅनीच्या दमदट्यांत बालपण गेलं. क्वचित डॅडी शुद्धीवर असले की समुद्रावर घेऊन जायचे. बस्स!"

"पण कॉलेजमध्ये हे कोणालाच कळले नाही."

"पहाटे मी तिला तिच्या घरी सोडून आलो होतो."

"आणि तिचा थेरडा?"


"त्याला तिनं काय सांगितलं तीच जाणे! रात्रभर डोळ्याला डोळा न लागू देता ती बसली. वेडी! माझ्या तोंडाला स्नो फासला. पदरानं वारा घालीत होती. तुला काय सांगू, चमच्यानं मला चहा पाजला तिनं. त्या रात्री कित्येक वर्षांनी मी प्रथम रडलो. आणि त्या रडण्यातून कुणालाही कधीही न सांगितलेला माझा इतिहास तिला सांगितला. नोव्हेंबर महिना होता. थंडीत कुडकुडत ती पहाटे माझ्याबरोबर चालली होती. मी माझा कोट तिला घालायला लावला. ती ऎकेना. मग, ओ माय गॉडचाइल्डिश!"

"काय रे?"

"मी तिला शपथ घातली!"

"कुणाची?"

"माझी! आणि ती वेडी म्हणाली, सुटली म्हण, सुटली म्हण. मला असं काही म्हणतात ते ठाऊक नव्हतं. मी म्हटलं, आधी कोट घाल, ती म्हणे, आधी सुटली म्हण... मग मी सुटली म्हणालो. मी तिला विचारलं की, सुटली नाही म्हटलं तर काय होतं-- माणूस मरतो? तिनं चटकन माझ्या तोंडावर हात ठेवला आणि म्हणाली, आईचं दु:ख काय भयंकर असेल याची काल रात्री मला कल्पना आली! अशा चमत्कारिक कल्पना होत्या तिच्या. आम्ही लग्न करणार होतो रजिस्टर्ड! तू आमचा साक्षीदार आणि तिची एक मैत्रीण दुसरी साक्षिदार होणार होती. आणि लग्न झाल्यावर प्रथम ती मला... हसशील मला-- मलाही हसू येतंय-- काय वेडी पोरं होतो रे आपण... ती मला न्हाऊ घालणार होती. तीट लावणार होती... आणि झारीनं दुध पाजणार होती... असलं खुळं कोर्टींग केलं असेल का रे कुणी?... ही वेडी..." ते पत्र हातात धरून नंदा म्हणाला, "पण इथंही एक हिटलर आला. काही कारण नव्हतं. इंदू त्या रात्री त्याला सांगणार होती. पण तो म्हतारा हातात काठी घेऊन जागत बसला होता.

मी तिला दारात सोडलं आणि मला किंचाळी ऎकू आली. मी तसाच त्याच्या घरात घुसलो. त्या रिटायर्ड एज्युकेशनल इन्सपेक्टर हा बोर्ड बाहेर लावणा-या माणसानं तिला काठीनं मारायला सुरूवात केली होती. मी त्याच्या हातातली काठी खेचून त्याच्या तोंडात एक ठेवून दिली! म्हातारा कळवळून खाली पडला. आतून एक बाई धावत आली. इंदूपेक्षा थोडी मोठी असेल. ती त्या थेरड्याची तिसरी बायको! सगळी आसपासची माणसं गोळा झाली. आणि मी इंदूला म्हणालो, `चल, अश्शी चल माझ्याबरोबर.' म्हातारा तरातरा आत गेला. झोपलेली दोन पोरं ओढत आणली, दारात टाकली. पाळण्यातलं एक पोर आणून तिच्या पायाशी आदळलं आणि किंचाळून म्हणाला. `जा-- तुझ्या शिक्षणासाठी एवढे पैसे खर्च केले म्हतारपणी. ह्या तुझ्या भावंडाच्या पोटात दोन घास घालशील असं वाटलं होतं. तुडव त्यांना आणि जा दाराबाहेर!' असं म्हणून तो म्हातारा ओक्साबोक्शी रडायला लागला. इंदू `नंदा~~' म्हणून ओरडली आणि जिन्यातून वर पळत गेली. गेली ती गेली. त्यानंतर तिचं एक पत्र आलं होतं... ते गेलं कुठं तरी!"

"पण तू इथं आल्यानंतर भेटला नाहीस तिला?"

"मी? नाही"

"भेटावंसं वाटतं का तुला?"

"बहुधा नाही!"

"बहुधा नाही म्हणजे?"

"म्हणजे--खरं सांगू का तुला, मला काहीच वाटत नाही."

"मग तू मला कसा भेटतोस?"

"काही कळत नाही मला. कदाचित भेटणारही नाही."

"असं नको करू बाबा! तु नाही भेटलास तर मी येऊन दारात उभा राहीन तुझ्या!"

मग आम्ही खाली त्या मोठ्या हॉलमध्ये जेवायला गेलो. एका टेबलाशी तिघांच्या जेवणाचे काटेचमचे मांडले होते. मी एकदम दचकलो. इतक्यात एखाद्या संस्थानाच्या राणीसारखी दिसणारी बाई शुभ्र पोषाखात आली. पन्नाशीच्या पुढली होती. तिने नंदाच्या कपाळाचे चुंबन घेतले. मी लक्ष नाही असे दाखवत दुसरीकडे पाहू लागलो. तेवढ्यात त्या बाईच्या चेह-याकडे पाहताना डोळ्याकंडे लक्ष गेले आणि माझ्या लक्षात काहीतरी आल्यासारखे होत होते, आणि नंदाचे शब्द माझ्या कानांवर पडले--

"माझी आई!"

तिस-या रिकाम्या खुर्चीवर ती बसली.

अजुनही शनिवारी दुपारी टेलिफोनची घंटा वाजते आणि नंदा आपल्या त्या तश्शा आवाजात म्हणतो, "फाटकापाशी उभा राहा."
मी त्याची वाट पाहत फाटकाशी उभा राहतो.

प्रकाशन - मौज प्रकाशन गृह.

मुळ स्त्रोत - विकिपीडिया

एके काळी आमच्या गावात पोराला एकदा बिगरीत नेऊन बसवले की ते पोर मॅट्रिक पास किंवा नापास होईंपर्यंत आईबाप त्याच्याविषयी फारसा विचार करीत नसत. "कार्टे चितळे मास्तरांच्या हवाली केलं आहे, ते त्यांच्या हाती सुखरूप आहे." अशी ठाम समजूत असे. "एके काळी असे" असेच म्हणणे योग्य ठरेल. कारण आता गाव बदलले. वास्तविक गोपाळ कृष्ण गोखल्यांचे स्मारक म्हणून गावकऱ्यांनी शाळा काढली. पण पाळण्यातले नाव सदानंद किंवा असेच काहीतरी असावे आणि व्यवहारात मुलाला बंडू किंवा बापू म्हणून ओळखले जावे तशी आमच्या शाळेची स्थिती आहे. तिला कोणी गोखले हायस्कूल म्हणत नाही. चितळे मास्तरांची शाळा हेच तिचे लौकिक नाव. वास्तविक चितळे मास्तर शाळेचे संस्थापक नव्हेत, किंवा शाळेच्या बोर्डावरदेखील नाहीत. इतकेच काय, पण मी इंग्रजी तिसरीत असताना त्यांना दैववशात म्हणतात तसे प्रिन्सिपॉल व्हावे लागले होते, पण पंधरा दिवसांतच मास्तर त्या खुर्चीला वैतागून पुन्हा आपले 'चितळे मास्तर' झाले. त्यांच्यापेक्षा वयाने बरेच लहान असलेले काळे मास्तर हे प्रिन्सिपॉल झाले आणि अजूनही आहेत.

डाव्या हातात धोतर, एके काळी निळ्या रंगाचा असावा अशी शंका उत्पन्न करणारा खादीचा डगला, डोक्याला ईशान्य-नैऋत्य दाखवणारी काळी टोपीबाहेर टकलाच्या आसपास टिकून राहीलेले केस आले आहेत, नाक आणि मिश्यांनी ठेवण राम गणेश गडकऱ्यांसारखी, पायांतल्या वहाणा आदल्या दिवशी शाळेत विसरून गेले नसले तर पायांत आहेत, डावा हात धोतराचा सोगा पकडण्यात गुंतलेला असल्यामुळे उजव्या हाताची तर्जनी खांद्याच्या बाजूला आपण एक हा आकडा दाखवताना नाचवतो तशी नाचवीत चितळे मास्तरांनी स्वतःच्या घरापासून शाळेपर्यंतचा तो लांबसडक रस्ता गेली तीस वर्षे तुडवला.

त्यांनी मला शिकवले, माझ्या काकांना शिकवले, आणी आता माझ्या पुतण्यांना शिकवताहेत. आमच्या गावातल्या शंकराच्या देवळातला धर्मलिंग गुरव आणि चितळे मास्तर यांना एकच वर्णन लागू-- नैनं छिन्दन्ति शस्रणि नैनं दहति पावकः! त्यांनी पहिले महायुद्ध पाहिले, दुसरे पाहिले आणि आता कदाचित तिसरेही पाहतील.

अजूनही गावी गेलो तर मी शंकराच्या देवळात जातो आणि तिथला धर्मलिंग गुरव "पुर्ष्या, शिंच्या राहणार आहेस चार दिवस की परत पळायची घाई?" असेच माझे स्वागत करतो. मला "पुर्ष्या" म्हणणारे दुसरे गृहस्थ म्हणजे चितळे मास्तर! धर्मलिंगाला नुसते पुर्ष्या म्हणून परवडत नाही. "पुर्ष्या शिंच्या" म्हटल्याखेरीज तो मलाच उद्देशून बोलतो आहे हे कदाचित मला कळणार नाही अशी त्याची समजूत असावी. काही वर्षांपूर्वी गावकरी मंडळींनी मी परदेशात जाऊन आलो म्हणून माझा सत्कार केला होता. समारंभ संपल्यावर धर्मलिंग गुरव कंदील वर करीत माझ्यापर्यंत आला आणि म्हणाला, "पुर्ष्या, शिंच्या इंग्लंडात काय हवाबिवा भरून घेतलीस काय अंगात? फुगलायस काय!" धर्मलिंगाच्या या सलगीने गावातली नवी पिढी जरा बिचकली होती. आणि चितळे मास्तर माझी पाठ थोपटून म्हणाले होते, "पुर्ष्या, नाव राखलंस हो शाळेचं! वेस्टमिन्स्टर ब्रिज पहाटेच्या वेळी जाऊन पाह्यलास का रे? वर्डस्वर्थची कविता आठवतेय ना? अर्थ हॅज नॉट एनीथंग टू शो मोअर फेअर--डल वुड ही बी ऑफ सोल हू कुड पास बाय-- ए साइट सो टचिंग इन इटस...?"


"मॅजेस्टी!" मी शाळेतल्या जुन्या सवयीला स्मरून म्हणालो.
"मॅजेस्टी~~! बरोबर!" चितळे मास्तरांची ही सवय अजून टिकून होती. ते वाक्यातला शेवटला शब्द मुलांकडुन वदवीत. मला त्यांचा ईंग्रजीचा वर्ग आठवला.

"...टेक हर अप टेंडर्ली, लिफ्ट हर विथ केअर --- फॅशनड सो स्लेंडर्ली यंग ऍंड सो....?"

"फेअर!" सगळी मुले कोरसात ओरडायची.

इंग्रजी पहिलीत आल्यापासून मॅट्रिकपर्यंत सात वर्षे चितळे मास्तरांनी मला अनेक विषय शिकवले. त्यांच्या मुख्य विषय इंग्रजी. पण ड्रॉइंग आणि ड्रिल सोडुन ते कुठलाही विषय शिकवीत. फक्त तासाची घंटा आणि वेळापत्रक ह्या दोन गोष्टींशी त्यांचे कधीच जमले नाही. प्रत्येक विषयाला स्वतंत्र शिक्षक ही चैन त्या काळात आमच्या हायस्कूलला परवडण्यासारखी नव्हती. आठदहा शिक्षक सारी शाळा सांभाळायचे. आता शाळा पावसात नदी फुगते तशी फुगले आहे. भली मोठी इमारत, एकेका वर्गाच्या आठ आठ तुकड्या, सकाळची शिफ्ट, दुपारची शिफ्ट, दोन दोन हजार मुले वगैरे प्रकार माझ्या लहानपणी नव्हते. हल्ली मुलांना मास्तरांची नावे ठाऊक नसतात. माझ्या मास्तरांना शाळेतल्या सगळ्या मुलांची संपुर्ण नावे पाठ! पायांत चपला घालून येणारा मुलगा हा फक्त गावातल्या मामलेदाराचा किंवा डॉक्टराचा असे! एरवी मॅट्रिकपर्यंत पोंरानी आणि चितळे मास्तरांसारख्या मास्तरांनी देखील शाळेचा रस्ता अनवाणीच तुडवला. शाळेतल्या अधिक हुषार आणि अधिक 'ढ' मुलांना मास्तर घरी बोलावून फुकट शिकवायचे. "कुमार अशोक हा गणितात योग्य प्रगती दाखवीत नाही, त्याला स्पेशल शिकवणी ठेवावी लागेल."

असल्या चिठ्या पालकांना येत नसत. पोर नापास होणे हा मास्तरांच्या 'माथ्या आळ लागे' अशी शिक्षकांची भावना होती. 'छ्डी' ही शाळेत फळा आणि खडू यांच्याइतकीच आवश्यक वस्तू होती.

चितळे मास्तरांनी मात्र आपल्या तीस-बत्तीस वर्षाच्या कारकिर्दीत छ्डी कधीच वापरली नसावी. त्यांच्या जिभेचे वळणच इतके तिरके होते की, तो मार पुष्कळ होई. फार रागावले की आंगठ्याने पोरांचे खांदे दाबत.

संध्याकाळी शाळा सुटल्यावर चितळे मास्तरांचा अवतार पाहण्यासारखा असे. फळ्यावरच्या खडूची धूळ उडून उडून पिठाच्या गिरणीत नोकरीला असल्यासारखे दिसत. तरीही शिक्षणकार्य संपलेले नसे. संध्याकाळी त्यांच्या भाषेत सांगायचे म्हणजे 'मागासलेल्या जमातीचे' वर्ग चालायचे.


चितळे मास्तरांचा वर्गात वापरण्याचा शब्दकोश अगदी स्वतंत्र होता. पहिला तास इंग्रजीचा म्हणून आम्ही नेल्सनसाहेबाचे अगर तर्खडकरांचे पुस्तक उघडून तयारीत राहावे तर मास्तर हातात जगाचा नकाशा बंदुकीसारख्या खांद्यावर घेऊन शिरत. मग वर्गात खसखस पिके. मास्तर "अभ्यंकर, आपटॆ, बागवे, चित्रे" करीत हजेरी घेऊ लागायचे. तेवढ्यात शाळेच्या घंटेइतकाच जुना असलेला घंटा बडवणारा दामू शिपाई पृथ्वीचा गोल आणून टेबलावर ठेवी. चितळे मास्तर त्याला तो सगळी पृथ्वी हातावर उचलतो म्हणून 'हर्क्यूलस' म्हणत. हजेरी संपली की पुढल्या बाकावरच्या एखाद्या स्कॉलर मुलाला उद्देशून मास्तर विचारीत, "हं बृहस्पती, गेल्या तासाला कुठं आलो होतो?"


"सर. इंग्लिशचा तास आहे."

"ऍ? मग भूगोलाचा तास केव्हा आहे?"

"तिसरा."

"मग तिसऱ्या तासाला तर्खडकराचं श्राद्ध करू या. भूगोलाची पुस्तकं काढा!"

ही पुस्तके तासाला काढण्यात काही अर्थ नसे. कारण चितळे मास्तरांनी पुस्तकाला धरून कधीच काही शिकवले नाही. भूगोल असो, इतिहास असो, इंग्रजी असो वा गणित असो, "कसला तास आहे?" ह्या प्रश्र्नाला "चितळे मास्तरांचा!" हेच उत्तर योग्य होते. सर्वानुमते एखाद्या विषय ठरायचा आणी मग मास्तर रंगात यायला लागायचे. आयूष्यभर त्यांनी अनेक विषय शिकवले, पण काही काही गोष्टी मात्र त्यांना अजिबात कधी जमल्या नाहीत. उदाहरणार्थ, हिंदुस्थानचा नकाशा. पाचदहा मिनीटे फळ्यावर खडू इकडून तिकडून ओढल्यानंतर अगदी ओढगस्तीला लागलेला हिंदुस्थानचा नकाशा तयार व्हायचा!

"हिदुस्तान देश जरासा दक्षिण अमेरिकेसारखा आलाय का रे बुवा?" आपणच मिष्किलपणे विचारायचे. खांद्यावरून आणलेली नकाशाची गुंडाळी क्वचितच सोडीत असत. "हां, पांडू, जरा निट काढ बघू तुझ्या मातृभूमीचा नकाशा--"

मग आमच्या वर्गात ड्रॉइंगमध्ये पटाईत असलेला पांडू घरत चितळे मास्तरांनी काढलेली मातृभूमी पुसून झकास नकाशा काढायचा.

"देव बाकी कुणाच्या बोटांत काय ठेवतो पाहा हं. पांडुअण्णा, सांगा आता. मान्सून वारे कुठून येतात?"

एकदा जमिनीवरचे वारे आणि समुद्रावरचे वारे शिकवीत होते.

"हं, गोदाक्का, सांगा आता वारा कुठल्या दिशेला वाहतोय?"

वर्गातल्या मुलींना मिस जोशी, मिस साठे म्हणणारे मास्तर तोपर्यंत शाळेत आले नव्हते. टाय बांधून, मिस जोशीबाशी म्हणणारे देशमुख मास्तर प्रथम शाळेत आले तेव्हा हे साहेबाचे पिल्लू शाळेत कुणी आणून सोडले असे आम्हाला वाटले होते. पायांत पांढरे टेनिसचे शूज घालणारे पिसे काढलेल्या कोंबडीएवढ्या रुंद गळ्याचे देशमुख मास्तर आमच्या शाळेतल्या अपटुडेटपणाची कमाल मर्यादा होते. एरवी बाकीचे सगळे धोतरछाप मास्तर मुलांना बंड्या, बाळ्या, येश्या, पुर्ष्या ह्या नावाने किंवा मुलींना कुस्मे, छबे, शांते, कमळे अशाच नावाने हाका मारीत चितळे मास्तर मात्र 'ढ' मुलांना अत्यंत आदराने पुकारीत. गोदी गुळवणी ही साक्षात 'ढ' होती. गोरी, घाऱ्या डोळ्यांची, भरल्या पोत्यासारखी ढब्बू गोदी चवथीपाचवीपर्यंत जेमतेम शाळेत टिकली. शेवटी अण्णा गुळवण्यांनी तिला उजवली. तिच्या लग्नात चितळे मास्तरांनी नव-या मुलाला "माझी विद्यार्थिनीआहे हो! संसार चांगला करील. पण बाजारात मात्र पैसे देऊन खरेदीला पाठवू नका. बारा आणे डझनाच्या भावाचे अर्धा डझन आंबे चौदा आणे देऊन घेऊन येईल--काय गोदाक्का?" असे भर पंगतीत सांगितले. 'ढ' गोदीनेदेखील सासरी जाताना आपल्या वडलांच्या पाया पडल्यावर चितळे मास्तरांच्या पायांवर डोके ठेवून नमस्कार केला होता. "काय जावईबोवा, अष्टपुत्रा म्हणू की इष्टपुत्रा?" चितळे मास्तर गळ्यात दाटलेला आवंढा दडवीत म्हणाले होते. गोदी पडावात चढली तशी त्यांनी हळूच डोळे टिपलेले मी आणि बाळू परांजप्याने पाहिले होते.

"मास्तर रडतायत बघ!" बाळू अजागळपणे म्हणाला होता.

"चिमण्यांसारखा नाचतात दहाबारा वर्षे ओसरीवर आणि भुर्र्किनी उडून जातात हो--" चितळे मास्तर गोदीच्या वडलांना सांगत होते. ह्याच गोदीची गोदाक्का म्हणून चितळे मास्तरांनी वर्गात इतकी चेष्टा केली होती की, आजच्या जमान्यात पालकांची प्रिन्सिपॉलसाहेबांना चिठ्ठी आली असती. चिठ्ठी तर सोडाच, पण आमचे पालक तर शाळेत मास्तरांनी आपल्या कुलदिपकाला बदडले हे ऎकल्यावर घरी पुन्हा एकदा उत्तरपुजा बांधीत.

"हं, गोदाक्का, सांगा वारा कुठल्या दिशेला वाहतोय?"

"गोदाक्का, वारा वाहतोय कुठल्या दिशेनं?" गोदी आपली शंकू वाण्याच्या

दुकानातल्या पोत्यासारखी बाकावरच ढुप्प करून बसलेली. "कार्टे, बूड हलवून उभी राहा की जरा. आश्शी!" अगदी मॅट्रीकपर्येतच्या मुलीलादेखील 'बूड' हलवून उभी राहा असे सांगण्यात काही गैर आहे असे चितळे मास्तरांनाही वाटत नसे
आणि त्यांच्या पुढल्या शिष्यगणालाही वाटत नसे. मग गोदी खालचा ओठ पुढे काढुन शुंभासारखी उभी राहायची.

"हां, सांगा आता, कुठले वारे वाहताहेत?" मास्तरांनाही विचारले, गोदी गप्प.

"गोदुताई, तुझा पदर कुठल्या दिशेला उडतोय बघ--डोंगराच्या की समुद्राच्या? राम्या तु सांग."


मग गोगट्यांच्या राम्या बिनदिक्कत गोदीला म्हणाला होता, "ए गोदे, नीट उभी राहा की--"

"का रे राम्या?" मास्तर दटावायचे.

"मग आम्हाला तिचा पदर नीट दिसणार कसा?"

"तिचा पदर कशाला दिसायला हवा?"


"मग वारा डोंगराकडे की समुद्राकडे कळणार कसं?"

"भोपळ्या, अरे परीक्षेत गोदीला का उभी करणार आहेस?" अरे. दिवसा वाहतात ते लॅंड विंड्स की सी विंड्स?"

मग सगळ्या वर्गाकडुन "दिवसा वाहतात ते--" ह्या चालीवर पाचपंचवीस वेळा घोकंपट्टी व्हायची. आणी मग "गोदीच्या पदराचा आणि लॅंड विंड्सचा संबंध.....?"

"ना~~~~ही!" पोरे ओरडायची.

"तरी आज आपण आलाय हे ठाऊक आहे त्यांना म्हणून कमी आहे. एरवी शाळेचं छप्पर डोक्यावर घेतात__" चितळे मास्तर शांतपणे त्यांना सांगत होते.

"पण जरा शिस्त लावायला हवी!" हसतखेळत संप्रदायाचा पुरस्कार करणाऱ्या इन्सपेक्टरांनी त्यांना गंभीरपणाने बजावले.

चितळे मास्तरांनी आपल्या साऱ्या आयूष्यात कुणालाही शिस्त नावाची गोष्ट लावायचा प्रयत्न केला नाही. स्वतःला लावली नाही. त्यांनी त्यांच्यापुढे आलेल्या सर्वोच्यावर फक्त प्रेम केले. प्रेमळ शब्द न वापरता प्रेम केले. वर्गात एखाद्या मुलाने उत्तम निबंध लिहीला की दहापैकी आठ मार्क द्यायचे. मुलगा कुरकुरला की विचारायचे, "का रे बोवा?"


"सर, पण दोन मार्क का कापले?"


"तीन कापायचं जिवावर आलं माझ्या!"

इंग्लिश भाषेवर मात्र चितळे मास्तरांचे फार प्रेम होते. उच्चार अत्यंत देशी! शिकवण्याची पद्धत अगदी संस्कृत पाठशाळेसारखी.

पहिली-दुसरीच्या वर्गाबाहेरून जाणाऱ्याला आत इंग्रजी चालले आहे की पोरे 'ज्ञानेश्वरी'तल्या ओव्या म्हणाताहेत ते कळत नसे. अजूनही मला त्यांची ती 'आय?' 'गो!' 'यू?' 'गो!', 'वुई?' 'गो!', 'ही' 'गो~ज!' ची चाल आठवते. इंग्रजी साभिनय शिकवायचे. "आय ऍम?" असा प्रश्र्न विचारून हवेतल्या हवेत हाताने भुरका घ्यायचे, की पोरे "ईटिंग" म्हणायची. मग तुरूतुरू चालत "आय ऍम....?" की पोरे "वॉकिंग" म्हणून कोकलत. मग खुर्चीवर मान टाकून डोळे मिटून पडत आणि म्हणत, "आय ऍम...?" "स्लीपिंग" अशी पोरांची गर्जना झाली की झोपेतून दचकून जागे झाल्यासारखे उठून, "गाढवांनो, माझी झोप मोडलीत!" म्हणत आणि पुन्हा तीच पोज घेऊन खालच्या आवाजात म्हणायचे, "आय ऍम...?" मग सगळी पोरेदेखील दबलेल्या स्वरात "स्ली~पिंग" म्हणायची. "आय ऍम स्लीपिंग" च्या वेळी खुर्चीवर मान टाकताना हटकून टोपी खुर्चीमागे पडायची. पोरे गुदमरल्यासारखी हसत. चितळे मास्तरांच्या ते लक्षात आले, की "मुगूट पडला का आमचा?" म्हणून टोपी उचलून डोक्यावर चेपीत. असे भान हरपून शिकवणारे शिक्षक त्यानंतर मला आढळले नाहीत. "आय ऍम क्रॉलिंग" च्या वेळी चक्क वर्गात लहान मुलासारखे गुडघ्यावर चालायचे, किंवा वर्गातल्या एखाद्या पोराला धरून रांगायला लावायचे. चितळे मास्तरांचा तास ज्या वर्गात चालू असे तिथे इतका दंगा चालायचा की पुष्कळ वेळा शेजारच्या वर्गातले मास्तर ह्या वर्गाला कुणी धनी आहे की वर्ग हसताखेळता ठेवावा! त्यांच्या तासाला तास कधी वाजला ते कळत नसे. दुसऱ्या तासाचे मास्तर दारात येऊन ताटकळत उभे असायचे.

शाळेतल्या सर्व मास्तरांना चितळे मास्तरांची खोड ठाऊक होती. त्यामुळे एक वर्ग संपवून दुसऱ्या वर्गाची पुस्तके किंवा वह्या गोळा करायला चितळे मास्तर कॉमनरुममध्ये जाऊन पोहचेपर्यंत त्या वर्गाची लाइन क्लियर झाली नाही हे ते ओळखीत. चितळे मास्तर अत्यंत विसराळू होते. वर्गात वहाणा विसरून जाणे हा नित्याचा कार्यक्रम. मग विद्यार्थ्यापैकी कोणीतरी त्या पुढल्या वर्गात पोहचवायच्या. "अरे, भरतानं चौदा वर्षे सांभाळल्या! तुम्हाला तासभरदेखील नाही का रे जमत?

जोडीचे शिक्षक त्यांची खूप थट्टा करीत असावे. सहलीच्या वेळी हे लक्षात येई. चितळे मास्तरांना सहलीचा विलक्षण उत्साह. सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग वगैरे किल्ले आम्ही त्यांच्याबरोबर पाहिले. पहिलीत गावाबाहेरच्या आमराईपासून सुरवात होई. चितळे मास्तर आमचे स्काउटमास्तरही होते. स्काउटमास्तरांच्या पोषाखात त्यांना जर वेडन पॉवेलने पाहिले असते तर सारी स्काउटची चळवळ आवरती घेतली असती. त्या वेळी स्कॉउटमास्तर हिरवा फेटा बांधायचे. चितळे मास्तरांच्या डोक्यावर तो फेटा दादासाहेब खापड्यांच्या फेट्यासारखा गाठोडे ठेवल्यासारखा दिसे. गावातल्या य्च्चयावत पोरांना त्यांनी पोहायला शिकवले. पोहायला शिकवायची मात्र त्यांची डायरेक्ट मेथड होती. मेहंदळे सावकाराच्या प्रचंड विहिरीत शनिवारी दुपारी ते पोरे पोहायला काढीत. आणि नवशिक्या पोराला चक्क काठावरून ढकलून देत. मागून धोतराचा काचा पकडून आपण उडी मारीत. कधी कधी खांद्यावर पोरगे बसवून उडी घेत. जो नियम मुलांना तोच मुलींना! माझ्या लहानपणी गावात न पोहता येणारे पोरगे बहुधा मारवड्याच्या घरातले किंवा मामलेदाराचे असे! साताआठ वेळा नाकातोंडात पाणी गेले की पोरे बॆडकासारखी पोहत. पोहून संपल्यावर डोकी ओली राहीली की ते स्वतः पंच्याने पुसत. आमच्या गावतले सगळे आईबाप, देवाला बोकड सोडतात तशी चितळे मास्तरांना पोरे सोडून निर्धास्त असत. शाळेतच काय पण रस्त्यात किंवा देवळातदेखील पोराचा कान धरायची त्यांना परमिशन होती.

मॅट्रिकच्या वर्गात पोहचल्यावर निवडक पोरांना वर नंबर काढण्यासाठी चितळे मास्तरांच्या घरी पहाटे पाचला जावे लागे. मास्तर आंघोळबिबोंळ करून खळ्यात मोठ्यामोठ्याने कसले तरी स्तोत्र म्हणत उभे! एका जुनाट बंगलीवजा घरात त्यांचे बिऱ्हाड होते. मास्तरीणबाईंना आम्ही मुलेच काय पण स्वतः चितळे मास्तरदेखील 'काकू' म्हणत.


"काकू~~ वांदरं आली गो. खर्वस देणार होतीस ना?" असे म्हणत अधून-मधून खाऊ घालीत. आणि मग शिकवणी सुरू व्हायची. ही शिकवणी फुकट असे. आणि शिकवण्याची पद्धतदेखील वर्गापेक्षा निराळी. त्या वेळी आमच्या गावात वीज नव्हती आली. मास्तरांच्या घरातल्या डिटमारचा दिवा आणि आम्ही घरातून नेलेले दोनचार कंदील ह्या प्रकाशात अभ्यास सुरू होई. चितळे मास्तर एक आडवा पंचा लावून उघडेबंब असे भिंतीजवळच्या पेटीवर बसत. ही भेलीमोठी पेटी हे त्यांचे आवडते आसन होते.

त्या पेटीत खच्चून पुस्तके भरली होती. मास्तरंचा गोपू माझ्या वर्गात होता. वेणू माझ्यापेक्षा मोठी आणि चिंतामणी धाकटा. ही तिन्ही मुले गुणी निघाली. गोपू मॅट्रीकला दहावा आला होता. हल्ली तो दिल्लीला बड्या हुद्यावर आहे. वेणूदेखील बी०ए० झाली. चिंतामणीने मॅट्रिकनंतर शिक्षण सोडले. त्याला मास्तरांनी चिपळूणला सायकलचे दुकान काढुन दिले. त्याला मास्तर एडिसन म्हणत. हे कारटे लहानपणापासून काहीतरी मोडतोड करीत असे. गोपू आमच्याबरोबर शिकायला बसे. एरवी तो मास्तरंना आप्पा म्हणे. शिकायला बसला की आमच्याबरोबर 'सर' म्हणत असे. आम्ही चितळे मास्तरांनी नक्कल करायचे तसा तोदेखील करत असे. त्याचा वर्गात पहिला नंबर असायचा, पण मास्तरांनी पार्शलिटी केली असे चुकुनदेखील आम्हाला वाटले नाही. कारण वर्गात इतर मुलांप्रमाणे त्यालादेखील ते "गोपाळराव चितळे, उठा. द्या उत्तर ." असे म्हणायचे . कान धरून उभे करायचे. चारचौघांसारखाच तोही!


पहाटचे त्या अधुंक प्रकाशीत चितळे मास्तरांच्या ओसरीवर कंदिलाच्या प्रकाशात चाललेला तो स्पेशल क्लास अजूनही माझ्या स्वप्नात येतो. तिथे मी 'रघुवंश' शिकलो, टेनिसन, वर्डस्वर्थ ह्यांच्या कविता वाचल्या. वर्गात शिकवताना त्यांच्या आवाज चमत्कारीक वाटे. पण पहाटे घरी ते 'रघुवशं' म्हणायला लागले की गुंगी यायची. आमच्या आधी ह्या वर्गात शिकलेल्या तीनचार मुलांनी 'जगन्नाथ शंकरशेट' मिळवली होती. आमच्यात कुणी तसा निघाला नाही. जरा ओशाळेच होऊन आम्ही त्यांना पास झाल्याचे पेढे द्यायला गेलो होतो.

"काकू, कुरुक्षेत्रातले विजयी वीर आले. ओल्या नारळाच्या करंज्या ना केल्या होत्यास? एलफिन्स्टन कॉलेजात जायचं बरं का रे! तुझ्या बापसाला बोललोय मी! उगीच कुठल्या तरी भाकड कॉलेजात जाऊ नकोस. पुण्यासच जाणार असलास तर फर्ग्युसन! बजावून ठेवतोय. कुठल्या कॉलेजात?"


"एलफिन्स्टन!"

"स्पेलिंग सांग."

मग काकू करंज्या पुढे ठेवता ठेवता म्हणाल्या होत्या, "आहो, मिस्त्रुडं फुटली त्यांना आता! स्पेलिंग कसली घालता? मुंबईस जायचास की पुण्यास?"

"बघू, बाबा धाडतील तिथं जायचं___"

चितळे मास्तरांच्या आणि असंख्य मुलांच्या वाटा इथून अशाच तऱ्हेने वेगळ्या झाल्या आहेत. मग अनेक वर्षात गाठी पडत नाहीत. पण नित्याच्या व्यवहारातदेखील त्यांची आठवण राहीली आहे. "ओळीत फक्त आठ शब्द लिहायचे" हा त्यांचा दंडक हातवळणी पडला आहे. "नववा शब्द आला ओळीत तर काय लिहीलं आहेस ते न वाचता पेपरावर भोपळ्याचं चित्र काढीन." ही धमकी ते खरी करून दाखवीत.


एके दिवशी सकाळी मुंबईला माझ्या दारावरची घंटी वाजली. हातात पिशवी घेऊन दारात चितळे मास्तर उभे! तोच कोट, तीच ईशान्य-नैॠत्य टोपी, डाव्या हातात पिशवी आणि उजवा हात तसाच तर्जनी वर करून धरलेला.
"मास्तर, तुम्ही!" मी आश्र्चर्याने विचारले.
"धन्य हो तुझी मुंबई!" आत येत येत मास्तर म्हणाले.
"का, काय झालं?" हिने त्यांच्या हातातली पिशवी घेत विचारले.
"होयचंय काय? हां, त्या पिशवीत आंबे आहेत. आदळशील धांदरटासारखी."


माझी पत्नीदेखील त्यांचीच विद्यार्थिनी आहे. त्यामुळे आम्हा दोघांनाही ते वाटेल ते बोलू शकतात.

"का? मुंबईनं काय केलं तुमचं?"

"अरे, पूर्वी राहत होतास ती जागा ठाऊक मला. ह्या भागात कधी आलेलोच नाही मी. वरळीला मागं एकदा जांबोरी झाली होती स्काउटची तेव्हा आलो होतो. जंगल होतं सगळं. तुझ्या इमारतीचा कुठं पत्ताच लागेना! बंर, तू लोकमान्य टिळकांचा बाप___"

"मी?"

"हो! म्हणजे जगप्रसिद्ध तू-- मला वाटलं, सगळ्यांना ठाऊक असेल तुझा पत्ता. खालच्या पानवाल्याससुद्धा ठाऊक नाही तू वर राहतोस ते! मी म्हटलं, 'अरे नाटकात असतात ते-- विलायतेला जाऊन आले.' तशी चावट माणूस म्हणतो कसा, 'साहेब, हल्ली भंगीदेखील जाऊन येतात.' खंर आहे म्हणा ते. आम्हाला आपलं कौतुक. इतरांस काय होय! निदान तुझी नाटकं तरी फुकटात दाखवून काढ सगळ्यांना म्हणजे विचारणाराला पत्ता तरी सांगतील जरा आदरानं."

"केव्हा आलात?"

"आज बरोबर दहा दिवस झाले."

"छे! वेणीच्या नवऱ्याची बदली झाली नाशकाला. मी आपला जनू पानश्याकडे टाकलाय डेरा!"

"जनू पानशे म्हणजे___"

"दुधवाल्या पानशाचा रे! तुझ्याच ना वर्गात होता?...नाही. तो अडतीसच्या बॅचमधला. ढ रांडेचा. बाजीरावाची शेंडी अहमदशहा अबदालीला चिकटवणारा!"

चितळे मास्तर बदलायला तयार नव्हते. हा बाजीरावाची शेंडी अहमदशहा अबदालीला चिकटवण्याचा विनोद त्यांच्या वर्गातल्या ती पिढ्या ऎकत आल्या आहेत.

खुर्चीवर स्थानापन्न होऊन पाच मिनिटेही झाली नव्हती. तेवढ्यात त्यांची नजर टीपॉयवरच्या सिगारेटच्या पाकिटावर गेली.

"सिगरेटी फुंकतोस वाटतं?"

शाळा सोडल्याला आता मला पंचवीसएक वर्षे झाली. पण अजून कधी मी चितळे मास्तरांच्या पुढे सिगरेट ओढली नव्हती.

"आमचा गोपूही ओढतो. माझ्यासमोर नाही ओढीत, पण ताडलंय मी. आण बघू रे तुझी सिग्रेट. मी देखील ओढून पाहावी म्हणतो. गावी धैर्य नाही होत." साठीच्या घरातले चितळे मास्तर सांगत होते. "तू जरा आत जा गो." हिला म्हणाले.

"राहू दे मास्तर-- उगीच ठसका लागेल."

"नको म्हणतोस? बाकी असल्या चैनीला सवडच नाही झाली हो कधी!"

"बंर, मुंबईला किमर्थ आगमन?"

"भिक्षां देही! दुसरं काय? शाळेत ओपन एअर थेटर बांधतोय!"

"काय बांधताय?" मी दचकून म्हणालो.

"दचकलाससा एवढा! नाटकवाला तू-- तुला रे दचकायला काय झालं? सरकारकडून निम्मी ग्रांट मिळायची आहे. निम्मे पैसे आम्ही गोळा करणार. गेल्या वर्षी नाट्यस्पर्धेत शाळेचा पहिला नंबर आला जिल्ह्यात!"

"आपल्या शाळॆचा?"

"हो हो, आपल्या शाळेचा ! 'बेबंदशाही' बसवलं होतं. झिलग्या पावशेकराच्या मुलानं संभाजीचा पार्ट असा फक्कड केला म्हणतोस-- थेटर नुसतं टाळ्यांनी दणाणून सोडलंनीत."

हे सर्व मला नवीनच होते.

"आणि ही नाटकंबिटकं तुम्ही करू देता? आमच्या गॅदरिंगला नाटक करायचं म्हटल्यावर तुम्ही वर्गाबाहेर उभा केला होतात मला."

"पुर्ष्या, फुकट हो तू. अरे, टाइम्स हॅव चेंजड! हल्ली आपला सकाळचा क्लास बंद. शाळाच मुळी साताला सुरू होते. एक शिफ्ट सकाळी आणि दुसरी दुपारी. गिरण झाली आहे. बावन मास्तर आहेत शाळेत. चंद्रसूर्य___"

"चंद्रसूर्य?"

"एकाच आकाशात; पण एक उगवला की दुसरा मावळतो."

"असं असं-- बरं, जेवूनच जा."

"नाही नाही. नुरू काजीकडे जेवायचं आमंत्रण आहे. आपल्या इस्माईल काजीचा मुलगा. चाळीसच्या बॅचमधला. हुषार पोरगा. सचिवालयात आहे. एज्युकेशन मिनीस्ट्रीत. त्याच्यामुळंच तर ओपन एअर थेटरची ग्रांट मिळाली. ती सगळी सव्यापसव्यं तोच करतो. काय इंग्लिश लिहीतो! परवा मजा सांगत होता. दुसरा कुणी तरी हापिसर बदलून आला--त्याची फाइल याच्याकडे आली होती. फाइलवरच्या नोटिंगमध्ये प्रत्येक ओळीत आठ शब्द! सहज सुचलं-- फोन केला. ओळख नाही हो ह्याचीन त्याची--फोनवर विचारलं, जोगळेकर का? तो म्हणाला, हो! मी म्हणाला काजी बोलतोय.तो चटकन 'यस सर' म्हणाला. हाताखाली असेल, एरवी 'सर' कशाला म्हणतोय? काजी म्हणाला, चितळे मास्तरांचे का हो विद्यार्थी? तो जोगळेकर पलीकडे आठ इंच उडाला खुर्चीवर! कसं ओळखलंत हो म्हणाला. तशी काजी म्हणाला, फाइलवरच्या नोटींगमध्ये एका ओळीत नववा शब्द आला तो खोडून पुन्हा खालच्या ओळीत तस्सा लिहीलात...आपल्या हरी जोगळेकराचा मुलगा. अठ्ठेचाळीसची बॅच! इंग्लिश, मॅथ्स, संस्कृत आणि फिजिक्समध्ये डिस्टिंक्शन बी०ए० ला दुसरा आला होता, तोही आहे सचिवालयात फायनान्समध्ये."

"मग आता काजीकडे जाणार जेवायला?"

"बजावून सांगितलय--मटणबिटण घालशील खायला, तर तुझ्या शिक्षणमत्र्यांला जाऊन सांगीन तिसरीत भूगोलाच्या पेपराची कॉपी केली होती यानं म्हणून! गोष्ट खरी आहे हो. हुषार पोरांनादेखील मोह होतो."

"बरं, मग आता काय चहा घेणार की कॉफी?"

"तुझी सहधर्मचारिणी देईल ते घेईन. काय देत्येस? गृहिणी सचिवः सखी मिथः प्रियशिष्या ललिते कलाविधी---काकू फार आठवण काढत्ये गो तुझी!"

"बरी आहे प्रकृती?"

"मोतीबिंदू झालाय. बाकी मास्तराच्या घरात बायकोच्या गळ्यात काही मोत्ये पडली नाहीत, डोळ्यांत पडली. गोपू म्हणालाय आपरेशन करायचं म्हणून आपला साने झाला आहे आय स्पेशलिस्ट! गेल्या खेपेस भेटलो होता त्याला! मोठा गोड मुलगा. हस्ताक्षर काय सुंदर त्याचं...कविता करी--- आता डोळ्याची आप्रेशन करतो."

"मग आता कुठं कुठं भिक्षांदेही झाली? आणि मास्तर, हे नाटकाचं थिएटर शाळेत करायचंय काय?"

"शाबास नाटकवाला असून इतका सनातनी? अरे, आमचं 'बेबंदशाही' पाहिलं असतंस तर माझी पाठ थोपटली असतीस."

"तुमची?"

"म्हणजे डायरेक्टर ना मी?"

मी एकेक नवलच ऎकत होतो, "तुम्ही डायरेक्टर?"

"मग तुला काय वाटलं तूच? अशी घोकंपट्टी करून घेतली पोरांकडून--नुसतं आपापलंच नव्हे, सगळ्यांना सगळं नाटक पाठ! पहाटे पाचाला जमवीत असे! कार्ट्याची मजा बघ. साताच्या शाळेला डोळे चोळीत आठापर्यंत उगवतात. नाटकाच्या तालमींना मात्र संभाजीपासून औरंगझेबापर्यंत सगळे पाचाला हजर!"

"सगळ्यांकडून कशाला सबंध नाटक पाठ करून घेतलंत?"

"शहाणा आहेस! आयत्या वेळी झाला एखादा आडवा तापानं किंवा सर्दी-खोकल्यानं तर नाटक नसतं का झोपलं? पण मुहूर्त पाहून नारळ फोडला होता. माझा नाही विश्र्वास ह्या भाकड गोष्टींवर; पण पोरं म्हणाली, मुहूर्त पाहून नारळ फोडा.बाकी मला ह्या पोरांचं काही कळेनासंच झालंय हो! वर्गात हल्ली एकजण टोपी घालून येत असेल तर शपथ! खिशात लेखणी नसते, पण फणी आहे. एकेकाच्या भांगाच्या तऱ्हा पाहा. पण शिंचे मुहूर्त पाहतात, हातांत कुठल्या कुठल्या बाबांच्या आंगठ्या घालतात, गळ्यांत लाकिंट घालतात. पोहण्याबिहिण्याचे वर्ग लिक्विडेशनमध्ये निघाले--धिस इज रियली पझलिंग! ह्या दुसऱ्या महायुद्धानंतर म्हण किंवा स्वातंत्र्यानंतर म्हण, बराच काहीतरी गोंधळ झालाय. गावात तुमच्याही वेळी सिनेमा होता, पण तुम्ही काय शाळा चुकवून नाही जायचे. आता निम्मी पोरं त्या थेटरात! तुला आश्र्चर्य वाटेल, नवा सिनेमा लागला की मीदिखील जातो."

"सिनेमाला?"

"सिनेमाला नव्हे, इंटर्वलला."

साठीशी पोहोचलेले चितळे मास्तर जरासे 'हे' होत चालले आहेत की काय असे मला वाटले. मी 'आ' वासून त्यांच्याकडे पाहू लागलो.

"झापड मिटा." फार दिवसांनी चितळे मास्तरांचे हे आवडते वाक्य ऎकले. वर्गात पोरांना तोंड उघडून बसायची सवय असते. बावळटासारखे तोंड वासून पोर बसले की मास्तर नेहमी "झापड मिटा" म्हणायचे

"पण मास्तर. 'इंटर्वल' बघायला जातो म्हणजे काय कळलं नाही."


"नाहीच कळायचं! अरे, आधी जाऊन काळोखात उभा राहतो. आपल्या शिर्क्याचं थेटर. तिकीट बसत नाही मला. विद्यार्थी तो माझा अगदी सुरूवातीच्या बॅचमधला. त्याच्याकडून इंटर्वलचा फ्री पास मागून घेतलाय. तर सांगत होतो काय, काळोखात उभा राहतो आणि चटकन उजेड पडला की पाहतो प्रेक्षकांत शाळेतली कोकरं किती घुसली आहेत ते! एकदाच दिसला तर चिंता नाही. पण त्याच सिनेमास दुसरुंदा रे काय पाहायला आलास?"

"उद्योग झाला म्हणायचा हा!" ही म्हणाली.

"तुम्हाला कळायचं नाही! फ्लॉरेन्स नाइटिंगेलचा जमाना गेला आता. आता म्हणजे मीनाकुमारी, बीना रॉय--- उद्या इतिहासाच्या तासाला ह्यांचीच चरित्रं शिकवायचो. चालायचचं. टाइम्स हॅव चेंच्ड. ते जाऊ दे. माझा मुख्य मुद्दा भिक्षांदेहीचा---त्याचं काय करतोस बोल."

"तुमचा मुक्काम किती दिवस?"

"पुढल्या आठवड्यात शाळा सुरू होते. परवा तरी निघायला हवं."

"मग आज रात्री जेवायला या."

"हल्ली रात्रीचं जेवण बंद!"

"मी उपासाचं करीन!"

"अग, व्रत म्हणून बंद नव्हे. आयूष्यात व्रत एकच केलं---- पोरगं सापडलं तावडीत की त्याला घासूनपुसुन जगात पाठवून देणं. पण रात्री राहायला येईन बापडा इथं."

"अवश्य या. पण घर सापडेल का रात्रीचं?"

"ते मात्र बरीक कठीणच हो! वास्तविक विल्सनचा स्टूडंट हो मी. अरे, पण माझ्या वेळेची चौपाटी म्हणजे चर्नीरोड स्टेशनाच्या पायऱ्या धुऊन जायची. सखूबाईच्या खाणावळीत भोजन आणि मोहन बिल्डिंगमध्ये वास! आता दरवर्षी बघतो तर मुबंई बदलत चालली आहे. परवा पाच मिनीटं कॉलेजकडे जाऊन आलो आत हिंडून! आपले दोन विद्यार्थी आहेत विल्सनला... आमच्या वेळी एलफिन्स्टनपेक्षा विल्सन स्वस्त पडे. मॅकेंझी होता प्रिन्सिपॉल! डिव्होडेट माणसं! त्यांची ती डिव्होशन बघूनच तर ह्या शिक्षकांच्या धद्यांत शिरलो मी. तशी एक महीना कलेक्टर कचेरीत नोकरी केलीय--खिशात 'केसरी' सापडला म्हणून काढून टाकलं होतं मला म्हणून तर ह्या राष्ट्रकार्यात शिरलो! मुंबई सोडताना मॅकेंझींना भेटायला गेलो होतो. म्हणाला, आता काय करणार? मी म्हटलं, मास्तरकी! मला पाठीवरून हात फिरवून ब्लेसिंग्ज दिली होती त्यांनी. त्या वेळी चौपाटीवर आमचं कॉलेज झक्क उठून दिसे. आता म्हणजे टोलेजंग इमारतींत द्डून गेलंय. समोरच्या समुद्राच्या लाटा तेवढ्या पुर्वीसारख्या राहिल्या आहेत. बाकी एव्हरीथिंग हॅज....?"

"चेंजड!" मी आणी ही एकदम म्हणालो. दोघांनाही ती सवय होती.

"बरं मग मी न्यायला येतो तुम्हाला. कुठं असाल संध्याकाळी?"

"संध्याकाळी मी जाणार आहे, आपल्या--अरे, तुझ्याच बॅचमधला तो--- मुकुंद पाटणकराकडे."

"म्हणजे हिंदू कॉलनीत?"

"यस! ही ईज डुइंग व्हेरी वेल! मोटर घेतली आहे. गेल्या वर्षी आलो होतो तेव्हा खूप हिंडवलनीत. तशा मुंबईत माझ्या पाचसहा मोटारी आहेत..." चितळे मास्तरांचे ते मिष्कील हसणे कायम होते.

संध्याकाळी मी मुकुंदाच्या घरी गेलो. "मास्तर आले आहेत ना रे?"

"हो, आत आहेत. बेबीला गोष्ट सांगताहेत."


मला एकदम आठवले. मुकुंदाची पाचसहा वर्षाची मुलगी गेले वर्षभर पोलियो होऊन बिछान्यावर पडली होती. मी आत डोकावून पाहिले. मास्तर तिला गोष्ट सांगण्याच्या रंगात आले होते. कुठल्या तरी राजपुत्राची गोष्ट होती. राजपुत्राचे विमान आकाशातून गेले तेव्हा दोन्ही हात पसरून चितळे मास्तर त्या खोलीभर धावले. मी आणि मुकुंदाने एकमेकांकडे पाहिले. मुकंदाच्या डोळ्यांत पाणी तरारले होते.

"इथं आल्या दिवसापासून रोज संध्याकाळी बेबीला एक गोष्ट सांगून जातात."
मास्तरांची गोष्ट संपत आली होती.

"आणी अशा रीतीनं तो राजपुत्र आणि राजकन्या अत्यंत सुखानं नांदू...?"

"लागली!" बेबी, मुकुंदा आणि मी एकदम म्हणालो.
मी आणि मास्तर टॅक्सीत बसलो.

"जरा थांबा."

"काय रे?" मास्तर म्हणाले.

"काही नाही. जुनी सेवा---पायांत चप्पल नाही तुमच्या."

"राहील्या वाटतं वर. राहू दे. उद्या यायचंच आहे."

"थांबा, मी आणतो..."

"छे छे! खुळा की काय?"

मी वर गेलो. मुकुंदाच्या दारातल्या चपलांच्या स्टॅडवरून मास्तरांच्या चपला शोधून काढणे अवघड नाही गेले--- कुठल्याच चपलांच्या टाचा इतक्या झिजलेल्या नव्हत्या!

प्रकाशन - मौज प्रकाशन गृह.

मुळ स्त्रोत -- विकिपीडिया

नाथा कामत हे प्राणिमात्र माझ्या जीवनात का म्हणून आले आहे आणि दातांत काहीतरी अडकावे तसे का अडकून राहिले आहे, माझ्या मनात त्याच्याविषयी निश्र्चितपणाने कोणत्या भावना आहेत, याचा अजून माझा मलाच नीट उलगडा झालेला नाही या जन्मात होणार नाही.

"बाबा रे ! तुझं जग निराळं आणि माझं निराळं!" नाथा कामत कुळकर्ण्याच्या हॉटेलात हातातले भजे दोन्ही बाजूंनी राणीछाप रुपया निरखून पाहावा तसे उलटून पालटून पाहत मला अनेक वेळा हताश होत्साता सांगत होता. त्याच्या ह्या अशा वागण्यातल्या दोन गोष्टी मला आवडत नाहीत. एक म्हणजे खाण्याचा पदार्थ निरखून पाहत खाणे. नाथा कामताला ही फार वाईट खोड आहे. अर्थात आपले सर्व उसासे, निःश्र्वास इ० माझ्यावर सोडण्यासाठी मला तो होऊन हॉटेलात घेऊन जात असल्यामुळे त्याने भजेच काय पण बटाटेपोह्यांतला प्रत्येक पोहा आणि मातीत सोने सापडावे तस्स दुर्मीळ मार्गाने सापडणारा बटाट्याचा एक-सहस्त्रांश तुकडा जरी निरखून पाहिला तरी मला त्याबद्दल तोंड उघडता येत नाही. पण दुसरी न आवडणारी गोष्ट मात्र तापदायक आहे. मला कुणी 'बाबा' शब्दाचे 'हे बाबा'. 'भो बाबा' किंवा 'बाबा रे' हे संबोधन वापरले की चीड येते. 'बाबा रे' ह्या शब्दाने वाक्याची सुरूवात करणारी माणसे ऎकणाराला एकदम खालच्या पातळीवर आणून बसवतात. 'बाबा रे' ह्या शब्दापुढे "वत्सा, तू अजाण आहेस.". "बेटा, दुनिया काय आहे हे तू पहिचानलं नाहीस", "हा भवसागर दुस्तर आहे.", "प्राण्या, रामकथारस पी" अशांसारखी अनेक वाक्ये गुप्तपणाने वावरत असतात.

नाथा कामताच्या वाक्यातला 'बाबा रे' हा एवढा तिरस्कारणीय अतएव त्याज्य जातीचा शब्द सोडला तर `त्याचं जग निराळं आणि माझं जग निराळं' ही गोष्ट शंभर टक्के खरी आहे. मी राष्ट्रभाषेत `गौ आदमी' किंवा अलाघरची गाय होतो. ("शुद्ध बैलोबा आहे" हे माझ्याविषयीचे ज्येष्ठ नातलगांतली चालू मत चिंत्य आहे.) मी अल्लाघरची गाय होतो आणि नाथा कामत हा-- अलाघरी असतात की नाही मला ठाऊक नाही, पण--अलाघरचा मोर होता. सदैव आपला पिसारा फुलवून नित्यनुतन लांडोरीच्या शोधात. त्यला घडवताना विधात्याने रोमियो, मजनू, फरहाद, हिररांझा ह्या पंजाबी नरमादीपैकी जो कोणी नर असेल तो, सोणीमहीवालमधला वाल किंवा महीवाल आणि क्लिंओपात्रा ते कान्होपात्रा ह्या व अशांसारख्या हजारो सुंदरींवर जीव ओवाळीत राहणे एवढेच कार्य केलेले जे जे म्हणून परदेशी व एतद्देशीय गडी होऊन गेले त्यांचे नकाशे संबंधित अधिका-यांकडून मागवले असतील आणि त्यानंतर नाथा कामत नावाचा पदार्थ तो विधाता करिता होऊन चार महिन्यांच्या शेपशयनी जाता झाला असेल.

कुठल्याही शहरवस्तीतल्या रस्त्यातून नाथा कामताबरोबर चालत जाण्यापेक्षा गोवीच्या वाळवंटातून भर दुपारी अनवाणी धावत जाणे अधिक सुखावह! पातळ, लुगडे किंवा स्कर्ट गुंडाळून द्र्ष्टिपथातून काहीही सरकल्यासारखे झाले की नाथा कामताचे पंचप्राण डोळ्यांत येऊन गोठतात, गळ्यातले आदामचे सफरचंद सुतार लोकांकडे लेव्हल मोजायचे यंत्र असते त्यातल्या बुडबुड्यासारखे खालीवर व्हायला लागते, मानेचा कोन उलटा फिरत तीनशेसाठ अंशांचा प्रवास करून येतो. आणि वस्त्रन्वित वस्तू जरा देखण्यातली निघाली की नाथाच्या बुटाला चाके लावल्यासारखा तो अधांतरी तरंगू लागतो. ह्या तुर्यावस्थेतून सहजभावात यायला काही मिनिटे जावे लागतात. मग आपल्या त्या टायने आवळलेल्या गळ्यातून `गटळळगर्रगम' अशांसारख्या अक्षरांनी वर्णन करता येण्यासारख्या आवाज काढून तो भानावर येतो.


नाथाची आणि माझी मैत्री ही एखाद्याला आपोआप सर्दी व्हावी तशी झाली. त्याच्या आणि माझ्या आवडीनिवडी सारख्या नाहीत. माझे कपडे शिवणारा शिंपी तंबोऱ्याच्या गवसण्या, तबल्याच्या खोळी, उशांचे अभ्रे वगैरे शिवून उरलेल्या वेळात सद्रे, कोट वगैरे माणसे झाकायची कापडे शिवणारा; तर नाथाचा कोट कोटात शिवला जातो, पॅंट भायखळ्याला आणि शर्ट सॅंडहर्स्ट रोडवरच्या स्पेशलिस्टाकडे! त्याला मेट्रोला कुठले पिक्चर आहे, एलिझाबेथ टेलरची सध्या प्रकृती कशी आहे, रिटा हेवर्थ अधिक दाहक की जिना लोलिब्रिजीडा, ब्रिजित बार्दोची मापे, वगैरे गोष्टींचा लळा तर मी गावातल्या गावात व्यंकटेश टॉकिजमध्ये 'भक्त सुदामा' पाहणाऱ्यांपैकी! त्याच्या माझ्या वयांत खूप फरक आहे. तो आणि मी एका कचेरीत नोकरीला नाही तरीदेखील उभ्या गावाला आमच्या मैत्रीची माहिती आहे. गावकरी मंडळीना वास्तविक हे अजब वाटते. नाथा एरवी गावात फारसा मिसळणाऱ्यांतला नाही. तो देहाने पार्ल्यात असला तरी मनाने चौपाटीवर नाहीतर रेक्लेमेशनवर असतो. कारणपरत्वे हिंदू कॉलनीच्या गल्ल्यांत अथवा शिवाजी पार्कवर आढळतो. गिरगाव रस्त्याला खोताची वाडी जिथे 'टांग जराशी' मारते त्या नाक्यावर शनिवारी पाच ते साडेसहा ट्रॅफिक पोलिसाची ड्युटी लावावी तसा उभा असतो.

त्याचा थोरला भाऊ गणपती आणि मी एका वर्गातले. पण नाथा आणि गणपती हे भाऊभाऊ आहेत हे केवळ वडिलांचे नाव आणि आडनाव तेच लावतात म्हणून खरे मानायचे. गणपती मॅट्रिक झाल्यावर महिन्याभरातच पोस्टात चिकटला आणि गेली कित्येक वर्षे लिफाफ्याला स्टांप चिकटून राहावा तसा पोस्टखात्याला चिकटून आहे.

आणि नाथाच्या मात्र शेकडो नोकऱ्या झाल्या. त्याने आधिक केल्या की 'प्रेम' हे सांगणे बिकट आहे. `नाथाच्या घरची उलटीच खूण' ही ओळ नाथा कामताच्या घराला सगळ्यांत जास्त लागू पडेल. वडील नाना कामत आणि आई आई कामत ही श्रावणबाळाच्या मातापितरांइतकी सालस. नाना कामत अनेक वर्षापूर्वी अकौटंट जनरलच्या हपिसातून रिटायर होऊन बसले. जवळच्या पुंजीतून आणि अलिबागजवळच्या खेड्यातली आपली वाडवडिलार्जित शेतीवाडी, घरदार विकून पार्ल्याला एक घर बांधले. त्यांच्या घराला कामतवाडी असे म्हणतात. ते एवढेसे घर आणि ती एवढीशी बाग ह्याला कामतवाडी म्हणणे म्हणजे उंदराला ऎरावत किंवा टांग्याच्या घोड्याला हयग्रीव म्हणण्यापैकी आहे. नाना कामत हा देवमाणूस; नाथाची आई म्हणजे तर केवळ माउली. गणपती पोस्टाच्या खांबासारखा निर्विकार. मांडीला तीनतीन वर्षे नवे धोतर न लावणारा. ह्या वयात चष्म्याच्या काडीला सूत गुंडाळणारा. पोरांच्या पाठीत हात वर करुन धपाटेदेखील न मारता येणारा. नंबर दोनचा सदाशिवदेखील तसाच. कुठल्यातरी आगीच्या विमा कंपनीत आहे, पण स्वभावाने जळाहूनही शीतळू! रस्त्यात हे भाऊ एकमेकांना दिसले तर मान उचलून वरदेखील पाहत नाहीत. त्यानंतरच्या भगीनी व्हर्नाक्युलर फाइनलापर्यंत शिकल्या, एके दिवशी बोहल्यावर चढल्या आणि सासरी गेल्या. शेवटला नाथा! हा मात्र अनेक वर्षे मुंजाच राहिला. अनेक पिंपळांवर बसला. पण ह्यालाच पिंपळांनी झपाटले आणि शेवटी एकदा---पण ती कथा पुढे येतेच आहे. "तुम्ही तरी आमच्या नाथाला काही सांगून पाहा--तुमचं त्याचं रहस्य आहे नाही म्हटलं तरी." नाना कामत डोळ्यांत पाणी आणून मला सांगत. आमचे घर टाकून चार घरे पलीकडे नाना कामतांची कामतवाडी.


"मी काय नाथाला सांगणार? तो जे जे काही सांगतो ते तुम्हाला सांगितलं तर पुढल्या महिन्याची पेन्शन आणायला जाणार नाही तुम्ही." हे सगळे मी स्वरात म्हणतो. उघड मात्र "बघू. अहो, लग्न हादेखील योग आहे" वगैरे वाक्ये असतात.

नाथा मात्र मला सारखे काही ना काहीतरी सांगत असतो हे खरे. माझ्या व्यक्तीमत्वात ही काय गोम आहे मला कळत नाही. माझ्यापाशी अनेक लोक आपली अंतःकरणे उघडी करतात. आमच्या गल्लीतले काका राऊत अगदी आतल्या गाठीचे म्हणून प्रसिद्ध आहेत. पण तेदेखील माझ्यापुढे ती गाठ सोडून बसतात. त्यांचा जावई (गुलाबचा नवरा) रामराव म्हात्रे याने खोताच्या वाडीत कुणाला तरी ठेवले आहे ही गोष्ट काका रावताने मला काही कारण नसताना सांगितली होती. वास्तविक काही गरज नव्हती. पण माझ्यापाशी प्रत्येक गोष्ट ही सेफ डिपॉझिट व्हॉल्टमध्ये ठेवल्याइतकी सुरक्षित राहते अशी पार्ल्यात (पुर्व बाजू) माझी ख्याती आहे. कदाचित ह्या माझ्या व्यक्तिमत्वाचा गुण म्हणूनच नाथा आपल्या सगळ्या दर्दभऱ्या कहाण्या मला सांगत असावा. त्याच्या वडील भाऊ गणपती मला अरेतुरे करतो म्हणून माझ्यापेक्षा सहासात वर्षांनी लहान असलेला नाथादेखील मला अरेतुरेच करतो.


गोष्ट सूक्ष्म आहे, पण मला जरा बोचते. रस्त्यात चालताना माझ्या खांद्यावर कोणी हात ठेवून चाललेले मला आवडत नाही. म्हणजे माझा खांदा हा शिवाजी किंवा थोरले बाजीराव यांनीच हात ठेवण्याच्या लायकीचा आहे अशासारखा अजिबात गैरसमज नाही माझा. पण एकूणच मला शारीरीक लगट करून दाखवलेली मैत्री आवडत नाही. आणि नाथा तर सारखा माझ्या कोटाच्या बटणाशी, पाठीशी, खांद्याशी चाळा करून बोलतो आणि वर पुन्हा ते `बाबा रे' चे व्रुपद!

नाथा कामत हा स्वतःविषयीच्या हजारो गैरसमजांचा दोन पाय फुटलेला एक होल्डॉल आहे. बायकांनी आपल्याकडे पाहिले रे पाहिले की त्या आश्रमहरिर्णी सारख्या विद्ध होतात असे त्याला इमानाने वाटते. `विद्ध'.`आश्रमहारिणी' वगैरे सगळे शब्द नाथाचे! त्याची शब्दसंपत्ती मात्र बृहस्पतीला त्याच्या आसनावरून खेचून काढील अशी आहे. आम्हीही आयुष्यात `स्त्री' हा पदार्थ पाहिला; पण नाथाने जसा पाहिला ते ज्ञात्याचे पाहणे. "नार्मा शिअररच्या डोळ्यांना हेडी लमारचं नाक लावलं आणि बेटू डेवीसची हनवटी चिकटवली की केशर कोलवाळकर होते", "क्लाडेट कोलबर्टची जिवणी. लिझ टेलरची पापण्या. इनग्रिड बर्गमनचा ओव्हरऑल गेट अप मिळून आणखी कोणाशीशी होते." असे त्याचे सिद्धांत आहेत. त्याचेही एक खास मित्रांचे वर्तुळ आहे. त्याला तो आपली गॅंग म्हणतो. त्या गॅंगमध्ये नाथाला कोणी `किलर' म्हणतात, कोणी `बायालॉजिस्ट' म्हणतात. नाथा अशा वेळी खूष असतो.

"बाबा रे---" नाथा मला सांगत असतो, "दोष माझा नाही. त्या दिवशीचीच गोष्ट घे! वेलकम स्टोअर्समध्ये मी ब्लेड्स आणायला गेलो होतो. शरयू पिना आणायला आली होती.

"कोण शरयू?" माझ्या या अज्ञानजन्य (की जनंक?) प्रश्र्नानंतर नाथाचे डोळे एकदम ऊर्ध्व लागल्यासारखे वर गेले. माझ्या सदतीस वर्षे पेश्नन भोगलेल्या एका काकांचे डोळे एकदाच असे झालेले मी पाहिले आहेत. त्यानंतर तासाभरातच मंडळींनी टापश्या बांधल्या. नाथाचे ते तसले डोळे पाह्यची मला सवय आहे. कुठली तरी सरला, विमला धरून तो कथेचा पुर्वरंग सुरू करतो आणि माझ्या "कोण सरला?". "कोण विमल?" ह्या न चुकता होणाऱ्या अजाण सवालांनंतर त्याला हटकून ऊर्ध्व लागतो. काही वेळाने डॊळे खाली उतरवून नाथा इहलोकात आला. आणि मेलेल्या उंदराकडे आपण ज्या दृष्टीने पाहतो तसे माझ्याकडे पाहत म्हणाला,


"पार्ल्यात इतकी वर्षे राहून तुला शरयू ठाऊक नाही? हे म्हणजे हॉलिवुडमध्ये राहून ग्रेटा गार्बो कोण हे विचारण्यासारखं आहे."

"नाथा, पार्ल्याला हॉलिवुड म्हणणं म्हणजे...जाऊ दे." खरे म्हणजे मला चटकन उपमा सुचली नाही.

"पण खरंच तुला शरयू ठाऊक नाही--- पार्ल्यात इतकी वर्षे राहून..."

"नाथा, शरयू म्हणजे काय पार्लेश्र्वराचं देऊळ आहे, की नामशेजारी खाणावळ की पार्ल्याच्या प्रत्येक सुपुत्राला ठाऊक! शिवाय तू म्हणतोस ती कुठली शरयू! पार्ल्यात सत्तर एक शरयू असतील."

"होय मित्रा....." हे एक त्याचे संबोधन मला आवडत नाही. पुंडरीकाने त्याचा तो चंद्रापिड का कोण होता त्याच्याशी बोलावे अशा थाटात तो मला--- माझ्या एतदविषयक अज्ञानाची कीव करताना--- `मित्रा' असे म्हणतो. "शरयू खूप आहेत, असतील, होतील---पण आताचा वर्ण्यविषय असलेली शरयू एकमेवाद्वितीयम!" नाथा बोलायला लागला की ऎकत नाही. "आणि ती तुला ठाऊक नाही?"

"नाही!" मी उत्तरलो. तू मुसलमान होतोस का?---ह्या औरंगजेबाच्या प्रश्र्नाला संभाजीने ह्याच धिटाईने उत्तर दिले असेल.

"तुझा दोष नाही, बाबा रे! तुझं जग निराळं आणी माझं निराळं!"

हे वाक्य मी त्यानंतर आणि त्यापुर्वी शरयू, कुमुद, शालीनी, बेबी, कुंदा अशा अनेक संदर्भात स्पष्टीकरणासह ऎकले होते.

"शरयू तुला ठाऊक नाही? सोनारी रोडवरच्या तो लांडगा ठाऊक आहे तुला?"

"लांडगा?" आमच्या पार्ल्यातला डुकरे, गाढवे, पाळीव आणि कुलुंगी कुत्री आणि कुणा अनामिक मारवाड्याच्या भर बाजारात ठाण मांडून ट्राफिक अडकवणाऱ्या आणि काही म्हाताऱ्या डोळ्यांना शेपटीची सोय करणाऱ्या गाई हा प्राणिसंग्रह मला परिचीत आहे. पण हौसेने लांडगा बाळगणारा गाढव पार्ल्यात राहत असेल अशी कल्पना नव्हती.

"कोण लांडगा?" मी पुन्हा विचारले.

"तो---भाईसाहेब प्रधान हे माणसाचं नाव धारण करून सबरजिस्ट्रार नावाचा हुद्दा मिरवणारा जंतू!"


अविवाहीत तरूणींच्या बापांविषयी बोलताना नाथा कामताच्या जिभेवर साक्षात सरस्वती केस मोकळे सोडून, शंकराकडून रुंडमाळा उसन्या आणून गळ्यात घालून नाचते


"त्या प्रधानांच्या निवडुंगात ही जाई फुलली आहे!" `भांगेत तुळस' ह्या मराठी वाक्र्पचारला एक तेजस्वी भावंड बहाल करीत नाथा कामत म्हणाला. मागे एकदा सरोज केरकर नावाच्या हृद्यदुखीच्या घराण्याच्या संदर्भात "बोंबलांच्या काड्यांच्या जुगड्यात केवडा आला आहे." म्हणाला होता. तिच्या बापाचा उल्लेख हिपॉपॉटेमस याखेरीज केला नाही. "बरं मी काय सांगत होतो---"

"लांडगा!" मी.

"हं. तर लांडग्याची मुलगी शरयू प्रधान!" टायचे गाठ सैल भांगातून करंगळी फिरवीत नाथाने कथा पुढे चालवली. "मी वेलकम स्टोअर्समध्ये ब्लेड्स घेतल्या. शरयूंन घेतल्या डझनभर. वेलकम स्टोअर्सचा शितू सरमळकर ठाऊक आहेच तुला!"

"मालक ना?"

"हो." पुढल्या बशीतले एक भजे चटणीत चिरडून शितू सरमळकराला चिरडल्याच्या थाटात नाथा म्हणाला. "बैल साला! ब्लेड्स हा पुरूषोपयोगी पदार्थ सोडलास तर बाकी सर्व स्त्रियोपयोगी वस्तूंचा व्यापार करणारा हा एक पाजी इसम आहे हे पार्ल्यात तरी कोणाला सांगायला नको! त्याच्या दुकानात गुलाबाच्या ताटव्यासारखं बायकांचं गिऱ्हाईक फुललेलं असतं; पण हा कोरडा ठणठणीत आहे. नाकावर शेंदुर लावतो आणि कमरेखालचा देह साबणचुऱ्याची पिशवी भरल्यासारखा अर्ध्या विजारीत कोंबून बेंबीपर्यंत उघडी पैरण घालतो."


शितू सरमळकराचे हे वर्णन खरे आहे; पण त्याचा संदर्भ कळेना. नाथा तोंडाने थैमान घालीत होता.

"त्या शित्याच्या तोंडात देवानं बुटाची जीभ घातली आहे. चेहरा वीर बभ्रुवाहनासारखा!"

"तो मरू रे! शरयूचं काय झालं सांग."

"सांगतो." चटणीत भिजलेले भजे निरखून पाहत नाथा म्हणाला, "शरयूनं आपल्या छोट्याशा पर्समधून दहाची नोट दिली. आता दहा रुपये सुटे नाहीत हे वाक्य तू शितू सरमळकराच्या जागी असतात आणि तुझ्यापुढं शरयू प्रधानसारखी जाईची कळी पिना घेत उभी असती तर कसं म्हटलं असतंस?"

नाथा कामताशी बोलताना हा एक ताप असतो. अमक्या वेळी तू काय बोलला असतास? तमक्या वेळी तू कसे उत्तर दिले असतेस? मी कसे दिले असेल? ती काय बोलली असेल? ह्याविषयीचे माझे अंदाज तो माझ्या तोंडून वदवून घेतो.


"मी आपलं सरळ म्हटलं असतं : दहा रुपये सुटे नाहीत. पैसे काय पळून जाताहेत तुमचे? आणखी काय देऊ?"

"शाबास! म्हणूनच तू शितू सरमळकर नाहीस आणि तो गेंडा स्त्रियोपयोगी स्टोअर्स चालवतो. त्या राक्षसानं ती दहाची नोट शरयूच्या अंगावर फेकली आणि सर्दी झालेल्या रेड्यासारखा त्याचा तो आवाज--- तसल्या आवाजात
तिला म्हणाला: तीन दमडीच्या वस्तू घेता आणि धाच्या नोटी काय नाचवता? शितू सरमळकर हे वाक्य शरयू प्रधानला म्हणाला--आता बोल!"

मी काय बोलणार? मी आपला सर्दी झालेल्या रेड्याचा आवाज कसा असेल ह्याचे एक ध्वनिचित्र मनाशी ऎकण्याचा प्रयत्न करीत होतो.

"बोल! गप्प का? अशा वेळी तू काय केलं असतंस?" नाथा.


"त्या सरमळकराच्या काउंटरवर मूठ आपटून त्याच्या काउंटरची काच फोडली असती---"

हे वाक्य मी आपले नाथाला बरे वाटावे म्हणून म्हटले. एरवी शितूकाका सरमळकराविषयीचे माझे मत काही इतके वाईट नाही. त्याच्या दुकानात फुलणारा गुलाबांचा ताटवा मीदेखील पाहिला आहे. त्याला त्याचे निम्मे दुकान विस्कटायला लावून शेवटी पाच नया पैशांचीदेखील वस्तू न विकत घेता जाणारी ती गुलाबे त्याचे डोके कसे फिरवीत नाहीत ह्याचेच मला नवल आहे. तीन आण्यांच्या पिनांना दहाची नोट देण्यातली गैरसोय मला पटत होती. पण समोर नाथा फकिराच्या हातातल्या धुपासारखा उसासत होता. माझ्या मुठीने सरमळकराच्या काउंटर फोडण्याच्या कल्पनेने त्याला खूपच समाधान झाले.

"बाबा रे! देअर यु आर! मी माझं अंतःकरण उघडं करून तुला ह्या साऱ्या गोष्टी सांगतो ह्याचं हेच कारण! तुझं माझं जग निराळं असलं तरी तुझी माझी वेव्हलेंग्थ जमते."

"वेव्हलेंग्थ?"

"म्हणजे माझ्या ह्रुदयात लागणारं स्टेशन तुझ्याही ह्रदयात लागू शकतं."
नाथा आता उपमांच्या शोधार्थ रेडिओ-विभागात शिरला होता. लगेच उसळून म्हणाला, "तू काच फोडली असतीस. मी त्याचं तोंड फोडलं!"

"म्हणजे मारामारी? त्या गेंड्याच्या कातडीला मी हात लावीन? मी शरयूच्या देखत बोललो त्याला..शित्या, तोंड संभाळून बोल. कोणाला बोलतो आहेस तू?"

माझी एकशे एक टक्के खात्री आहे की, शितू सरमळकराला नाथा असे काहीही बोलला नाही. एक तर शितू हा रोजच्या जेवणात ऑइलऎवजी 'क्रूड ऑइल' खाणाऱ्यांपैकी! त्याने नाथाच्या टाळक्यात पाच किलोचे वजन मारले असते. पण नाथा हे वाक्य हॉटेलात मात्र एवढ्या जोरात म्हणाला की, पलीकडच्या टेबलावरची माणसे चमकून माझ्याकडे पाहू लागली. त्यांचा उगीचच मीच 'शित्या' आहे असा गैरसमज होऊ नये म्हणून मी चटकन म्हणालो,

"असं म्हणालास तू त्या शित्याला?"


मग ती माणसे पुन्हा निमूटपणे पुढले पदार्थ गिळू लागली.

"मग भितो की काय? लिलीच्या वेळची गोष्ट तुला मी सांगीतली होतीच..."

नाथा कामतच्या गोष्टी ह्या अरबी भाषेतील सुरस व चमत्कारीक कथांंसारख्या एकातुन एक अशा निघतात.

"लिली?" पुन्हा माझा अजागळ प्रश्र्न!

"बाबा रे ! जूनिअरला आमच्या वर्गात लिली पेंडसे नव्हती का? ब्ल्यू आइज! तिला वर्गात हसताना पाहून प्रोफेसर वाकणे नावाच्या संस्कृत शिकवणाऱ्या खोकडानं वर्गाबाहेर जायला सांगितलं होतं. त्या वेळी तिच्याबरोबर मी देखील सहानभुतिदर्शकवॉक-आउट केला होता. त्या खोकडाला वाटत होतं की, मुलं संस्कृत शिकायला येतात. लिली पेंडसेमुळं त्याच्या क्लासला स्टार व्हॅलू होती! वर्गात लिली नाही तर काय आहे! तुला मी ही हकीकत सेसिल रेस्टॉरंटमध्ये सांगितली होती."

"बरं आठवतं बुवा तुला---"

"तुला कल्पना नाही. त्या क्षणी माझ्या जीवनातला एक ड्रामा घडला होता. फॅमिलीरुमधून श्यामा चित्रे आणि मधू शेट्ये बाहेर पडले होते! तुला मी श्यामा चित्रे दाखवली होती--- ह्या गोष्टी तू विसरतोस कशा? श्यामा चित्रेनं शेट्याशी डायव्होर्स घेतला हे तुला ठाऊकच असेल."

"म्हणजे त्यांचं लग्न झालं होतं?" काही तरी बोलायचे म्हणून मी बोललो.

"त्याशिवाय डायव्होर्स कसा होईल?" वास्तविक श्यामाची आणि मधूची मी ओळख करून दिली. श्यामा फर्स्ट इअरलाच रुतत होती. पण मी हात दिला. इंग्लिशच्या आणि सिव्हिक्सच्या माझ्या नोट्स वाचून पास झाली. माझं अक्षर पाहून आता तुला सांगायला हरकत नाही, पण कीप इट टु युवरसेल्फ---`असल्या अक्षराचा मुका घ्यावा असं वाटतं' असं म्हणाली होती."

मी उगीचच चमकून हे कोणी आजूबाजूला ऎकत नाही ना म्हणून पाहिले. माणसे भजी,बटाटेवडे वगैरे चेपण्यात दंग होती. नाथा मात्र पुन्हा एकदा ऊर्ध्व लावून बसला होता.

"....फर्स्ट एअरचा रिझल्ट लागला त्या दिवशी संध्याकाळी चौपाटीवरच्या मावळत्या सुर्याला साक्ष ठेवून `मी तुला आजन्म विसरणार नाही, नाथा' असं टिळकांच्या पुतळ्याखाली वाळूत बसून मला वचन दिलं होतं. वादा किया था तुमने सिर्फ वादे के लिये...असं अर्बुज सुलतानपुरी म्हणलाय ते खोटं नाही."

एक गोष्ट मात्र मान्य केली पाहिजे. `प्रेम' ह्या विषयात नाथाची मराठी-संस्कृत-फारशी-उर्दू ह्या सर्वांगाने तयारी आहे. अर्बुज सुलतानपुरी, सुराख चमनपुरी, उन्स उस्मानाबादी वगैरे अपसव्य लिपीत लिहीणारे कवी त्याच्या जिभेवर हाजिर असतात. किंबहुना, ह्या यवनांनीच त्याच्या प्रेमभंगाच्या सगळ्या तसबिरींना महिरपीसारख्या उर्दू ओळीच्या चौकटी पुरवील्या आहेत.

"तर मी काय सांगत होतो तुला?" नाथा भानावर आल्यासारखा म्हणाला.


"शितू सरमळकर!" मी त्या मुहब्बतीच्या मक्केच्या हाजीचे गलबत पुन्हा एकदा जुन्या बंदराकडे वळवीत म्हणालो. पण नाथा आता शरयूपार होऊन लिली पेंडसेला वळसा घालून श्यामा वळसा घालून श्यामा चित्रेच्या चिंतनात होता.

"शितू मरू दे! श्यामा!" टेबलावर बोटाने त्याने काहीतरी लिहिल्यासारखे केले. बहुधा श्यामा हे नाव लिहीले असेल. "काय सांगू तुला--बाबा रे! चौपाटीवर सुर्य मावळताना लाखो लोकांनी पाहीला असेल; पण मी पाहिला तसा कोणी पाहिला नसेल. श्यामा चित्रे पांढरं स्वच्छ वाइलचं पातळ नेसली, पांढरा ब्लाउझ,
गळ्यात पांढरी मान्य, पांढऱ्या केसांत---आपलं केसांत .... पांढऱ्या जाईचा सर, मिश्र्चिफचा मंद वास---"

"कसला?"

"मिश्र्चिफ!"

"मिश्र्चिफ?"

"एक सेंट असतं."

"असं होय! काय पण नाव---"

"तिचं आवडतं सेंट होतं ते. आपल्या गुलाबी निमुळत्या लांब बोटांनी वाळूत नाथा कामत अशी इंग्लिशमध्ये अक्षरं काढीत टिळकांच्या पुतळ्याच्या बरोबर पायथ्याशी मला सांगत होती--`मी तुला जन्मात विसरणार नाही, नाथा..."


माझ्या मनात उगीचच विचार आला, चौपाटीवरच्या त्या वाळूत उभ्या उभ्या बळवंतरावजी टिळकांना काय काय म्हणून पाहावे लागले असेल!

"...आणि काय सांगू तुला? इंटरच्या वर्गात आम्ही गेलो. जिमखाना कमिटीच्या इलेक्शन जुलैमध्ये झाल्या आणि ही श्यामा चित्रे ऑगस्टच्या पहिल्या आठवड्यात मला विसरली. मधू शॆट्येच्या बॅडमिंटनवर भाळली. पण तिला ठाऊक नव्हतं की बॅडमिंटन कोर्ट म्हणजे लाइफ नव्हे. संसार एज ए डिफरंट थिंग! कॉलेजच्या पोर्चमध्ये माझ्या अंगावरुन जात होती, पण तिच्या एका दृष्टीक्षेपाला मी महान झालो होतो. वरच्या मजल्यावरच्या मधू शेट्ये तिला दिसत होता, पण समोरच्या पायरीवर उभा असलेला नाथा कामत दिसत नव्हता. वास्तविक कॉलेजच्या फिशपॉंड्मध्ये `नाथ हा माझा' हे गाणं म्हणा अशी तिला चिठी मिळाली होती. इंटरच्या गॅदरिंगला `मधुकर वन वन फिरत करी गुंजारवाला' ही चिठ्ठी मिळाल्यावर ती बेवफा मधू शेट्येकडे पाहून हसत होती असं मला शांता गोळेनं सांगितलं. मी गॅदरिंगवर बहिष्कार घातला होता. फक्त व्हरायटी एंटरटेन्मेंटच्या प्रोग्रामला गेलो होतो. शांता गोळेला मी प्रॉमिस दिलं होतं---"

"कसलं?"

"तिच्या भावगीतगायनाला मी पेटीचा सूर धरला होता."

"तू पेटीही वाजवतोस वाटतं, नाथा?" मी शांता गोळेला टॅंजंट मारून नाथाला दुसऱ्या दिशेला लावावा म्हणून म्हटले.


"नुसता सूर धरू शकतो." नाथाने प्रामाणिक कबुली दिली. "काळी पाच पट्टी होती तिची. `तू बोलल्याविना मी' गायली होती. शशी पाटणकर व्हायलिन दामू पर्वते तबल्याला आणि मी पेटीचा सुर! शांताचा आवाज म्हणजे--- बाबा रे! कल्पना नाही तुला. असला आवाज शतकाशतकात एखादाच येतो. टाचेपर्यंत लांब शेपटा होता तिचा---"

टाचेपर्यंत लांब शेपटा आणि शतकाशतकातला आवाज यांचा अर्थाअर्थी काहीही संबंध नव्हता. पण एकाच फिल्मवर दोनदोनदा फोटो काढल्यावर होते तसले ते बोलणे ऎकण्यात मी सरवलो होतो.

"शांता गोळे म्हणजे.... तू नर्गिसचं फूल पाहिलं आहेस?"

"नर्गिस नावाचं फूल असतं हे मी प्रथम आज तुझ्याकडून ऎकतो आहे."

"तू उर्दू पोएट्री वाच! आहाहा!" कसल्या तरी आठवणीने मोरासारख्या आपलाच खांदा शहारवीत नाथा म्हणाला. "शांता गोळे म्हणजे चमनमध्ये बहार आल्यावर गुले नर्गिसवर शबेरात संपल्यावर पडलेलं शबनम होतं."


`हमारे बगीचे मे पैदा हुवा फुलदणाणा किंवा ओटो दिलबहार' यापलिकडे माझे उर्दू कधी गेले नव्हते. नाथाच्या वाक्यातले एक अक्षर मला कळाले नव्हते, तरीदेखील शांतापुराण नको म्हणून उगीचच मी म्हटले,

"आहाहा! काय सिमिली आहे!" पण माझ्या ह्या आदराने नाथा पेटला.

"बाबा रे! तू पाहिलं नाहीस तिला!" शी वॉक्ड इन ब्यूटी लाइक ए स्टारलिस्ट नाइट---" नाथा इंग्रजीत शिरला. "सेसिलमध्ये रात्री बारापर्यंत बसून मी सॉनेट लिहीलं तिच्यावर. त्या वेळी हॉटेलं अकराला बंद होत नसत. सद्या अभ्यंकर बसला होता माझ्यापुढं. त्यानं ती कविता टाइप करायला म्हणून नेली. त्याचा बाप सॉलिसिटर आहे. त्याच्या घरी टाइपरायटर होता. कविता टाइप केली आणि स्वतःची म्हणून पाकिटात घालून शांताच्या हातात दिली."


"हा शुद्ध हलकटपणा आहे!" मी तरी आणखी काय बोलणार!

"चलता है! चमन में बहार आयी तब बुलबुल रोया..." नाथा पुन्हा कुठल्या तरी उर्दू कवीच्या गोंड्याला लटकला.

"चालायचंच. चहा थंड होतोय बघ." मी त्याला पुन्हा एकदा पृथ्वीतलावर खेचला. पण नाथा अजून हिंदकळत होता. त्याला मेन लाइनीवर आणायचे म्हणून मी विचारले, "मग त्या शरयू प्रधानचं काय झालं?"

"हो!" झोपेतून जागा झाल्यासारखा नाथा म्हणाला. "शितू सरमळकराच्या अंगावर चार आणे भिरकावले. कीप द चेंज म्हणून सांगितलं. शरयूची नोट तिच्या हातात दिली. तिच्या स्पर्श झाला आणि बिटवीन यू ऍंड मी, तुला सांगतो, अक्षरशः महिरलो!"

"काय झालो?"

"माहिरलो."

मराठी भाषेत असले काही क्रियापद आहे याचा पत्ता नव्हता मला.

"माहिरलो? म्हणजे?"

"तुला महिरणं ठाऊक नाही?" एखाद्या भिकाऱ्याच्या फाटक्या गंजीफ्र्काकाडे पाहावे तसे माझ्याकडे पाहत नाथाने प्रश्र्न केला. "माहिरणं म्हणजे.... तुला कधी मुंग्या आल्या आहेत?"
"हो, खूप वेळा! वातामुळं होतं म्हणतात तसं!" मी इहलोक सोडायला तयार नव्हतो आणि नाथा सारखा आपला चंद्रलोकात!

"तुला वातामुळं होत असेल. तरूणीचा पहिला स्पर्श ज्याला झाला नाही, त्याला महिरणं काय ते कळणार नाही."

उगीच वाद नको म्हणून मी तो अपमान त्या लठ्ठ कपातल्या चहाबरोबर गिळला. तरुणीचा पहिला स्पर्श म्हणजे काय ते न कळायला मी काही जरठविवाह केला नव्हता. सुमारे चौदा वर्षापूर्वी डोळ्यांत पुढल्या होमाचा धूर जात असताना अजीर्ण झालेल्या बेडकासारख्या आवाजाच्या त्या भटजीने माझ्या शेजारच्या पाटावर बसलेल्या त्या तरुणीला "हं, हाताला हात लाव" म्हटले होते आणि त्या नवोढा की काय म्हणतात त्या नमुन्याच्या तरुणीने तुपाचा द्रोण होमात उलटा करताना माझ्या हाताला हात लावला होता. त्या वेळी माझ्या शरीराला आलेली झिणझिणी मी इतक्या वर्षात विसरलो नव्हतो. पण त्यालाच महिरणे म्हणतात हे मला काय ठाऊक!

"शरयूच्या त्या स्पर्शानं, बाबा रे! मी फुलुन आलो. आणि तिथून आमचा परिचय वाढला. तिच्याबरोबर शॆजारी बसून बेदिंग ब्यूटी पिक्चर पहिलं मेट्रोला! ती लांडग्याबरोबर आली होती. योग पाहा. तिच्या शेजारची खुबी माझी! लांडग्याच्या स्वप्नादेखील नसेल की आपल्या पलीकडे आपला भावी जावई बसला आहे. काळोखात मी हळूच तिच्या हातावर चॉकलेट ठेवलं. हात जरा खरखरीत लागला."

"म्हणजे तेवढ्यात तुझ्या शेजारी तो गेंडा बसला की काय येऊन?"

"लांडगा!" नाथाने माझी चूक सुधारली.

"मग?"

"अजून मी वेदिंग ब्यूटीचा पुढला भाग पाहिलाच नाही. उगीच सीन नको म्हणून कॅडबरीचं उरलेलं पाकीट टाकून निसटलो. प्रेमात फार सावध असावं लागतं. बाबा रे, तुला कळणार नाही. त्यानंतर बाजारात एकदा दिसली होती. तिच्याबरोबर लांडगा होताच. पिशवी हातात धरून शरयू उभी होती. पाठपोरी होती. पण तिच्या पाठीवरच्या दोन शेपट्यांच्या साइजवरून मी बरोबर ओळखलं-- की ही माझी फ्रेम!"


हे मात्र खरे आहे. काही माणसे गुळगुळीत नाण्यावरूनदेखील शक, सन, शतक, विक्रमराजा की शालिवाहन वगैरे गोष्टी ओळखतात, तसा नाथा शॆपट्याचा डौल, पिवळा गुलाब खोचायचा ऍंगल, सॅंडलच्या टाचा एवढ्या पुराव्यावरून ह्या गोष्टींच्या मालकिणीचे नाव ओळखतो. उद्या विलेपारले ते गिरगाव वॉर्डापर्यंतच्या तमाम तरूणी बुरखा घालून हिंडल्या तरी नुसत्या त्यांच्या टाचांवरून किंवा चालीवरून त्यांची नावे आणि घरनंबर सांगेल. सुमारे पंधरा ते पंचवीस वर्षाच्या समस्त तरूणीची त्याच्यापाशी संपुर्ण शिरगणती तयार असते. आयुष्यात विलेपारले ते चर्चगेट हा प्रवास त्याने एका लोकलमधून अखंड बसून केला नाही. गाड्यांना गर्दी नसे त्या काळातदेखील त्याचा पास फुटबोर्डावर उभा राहण्याचा होता. सांताक्रूझ आले रे आले की तो एकदम विंचू चावल्यासारखा "शारदा अमलाडी" म्हणत उतरे! खारला "देवकी कोठारे:, वांद्र्याला गुप्ते"! माहीम माटुंगा ही स्टेशने मात्र भाकड असतात हे लोकलच्या प्रवाशांना एकदम मान्य व्हावे. मग तिथून पुढे दादर आणि मग एकदम ग्रॅंटरोड! लोअरपरळ स्टेशनावर सुंदर तरुणी दिसणे हे तांबे आरोग्य भुवनात मटणपॅटिस मिळवण्याइतके दुरापास्त! `लोकलज्जेस्तव अप्रकाशित ठेवण्याचा खटाटोपदेखील करावा लागला असता. पटाईत कोळ्यांना कुठले नक्षत्र केव्हा उगवते हे जसे कळते तसे नाथा कामताला कोणत्या स्टेशनावर कोण उगवते हे पाठ होते. एकदा त्याच्या अमलाडी कालखंडात तो सांताक्रूझला उतरला नाही.

"का रे? आज तुझी अमलाडीबाई नाही वाटतं गाडीला?"

"यापुढं कधीच दिसणार नाही." नाथा हताशपणाने म्हणाला. "लग्न होऊन बंगलोरला गेली. तिचा नवरा गिरणीत वीव्हिंगमास्टर आहे. अशोक बेट्राबेट!" नाथाने शारदा अमलाडी हे खाते बंद करून टाकले होते.

नाथा कामत आता चाळिशीच्या आसपास आला तरी अजूनही खाती उघडतो. चार दिवस हिशेब मांडतो. मग एक दिवस खातेदार गळ्यात काळी पोत बांधून अदृश्य होतात. नाथा पान उघडतो. पण उस्ताह ओसरला नाही. आजदेखील कॉलेज उघडायच्या वेळी, जुन्या बायका अष्टसिद्धिविनायकाचे व्रत करून पालीचा, पुळ्याचा असे सगळे गणपती करून येतात तस्सा जून एकवीस ते तीसच्या आठवड्यात नाथा विल्सन ते रुइया चकरा मारुन `शिजन' कसा काय आहे ते पाहून येतो. अजूनही तो रोज गुळगुळीत दाढी करतो. हातरुमालावर सेंट टाकायला विसरत नाही. पॅंटची आणि शर्टाची इस्त्री जराही चुरगळलेली नसते. टायची गाठ नुसती पाहून घ्यावी. केस तुरळक होत चालले आहेत, कपाळावरून माघार घेत चालले, पण वळण तेच! तसाच चोपून काढलेला भांग. यार्डलेच्या ब्रिलियंटाइनची तीच तुकतुकी! तस्सा काटकोळा! हातावर फ्रेंच लिननचा कोट तसा टाकलेला. बुटाचे पॉलिश पावसातदेखील तसेच. चमकदार! कुठल्याही तेलाच्या, टूथपेस्टच्या, तयार शर्टाच्या, साबणाच्या किंवा गेला बाजार बूट पॉलिशच्या कंपनीने नाथाला अजून जाहिरातीसाठी का वापरला नाही कळत नाही. ओठावर मिशी कोरली तश्शी अजून आहे! त्याचे बौद्धिक आणि शारीरिक वय वाटेतच थांबलेय!

हे सगळे जरी खरे असले तरी आमच्या चौकस गावात एकाही माणसाने त्याला कुठल्याही चि०सौ० कां० बरोबर प्रत्यक्ष हिंडताना किंवा एखाद्या पोरीची टिंगल करताना पाहिले नाही. एखादी कविता वाचत जावे तसे तो तरूणींना आपदमस्तक वाचत जातो आणि मनाशी अन्वयार्थ लावतो. त्याच्या दृष्टीत पाप नाही. सारे गाव त्याला रोमिओ कामत म्हणते. पण त्याच्या वामांगी हाडामांसाची ज्युलिएट मात्र कधीच त्याला दिसली नाही. मला वाटते, त्याला त्याच्या त्या महिरण्यासाठी प्रत्यक्षात कधी कोणाही तरुणीचा हात धरावा लागत नाही. त्याचे पाळण्यातले नाव बद्रिनाथ. त्याच्या जन्मापूर्वी आई कामतांना बद्रिनाथाच्या यात्रेला जाण्याचे डोहाळे लागले होते असे ती हिला एकदा सांगत होती. ती माऊली अजूनही त्याला बद्रीच म्हणते. लौकिकातला नाथा तसा अनाथच राहिला होता.

पण त्याची तारुण्यपिटीका आजही मोडू, पण वाकणार नाही," शरयू प्रधानच्या लग्नाची पत्रिका घेऊन मला सांगत होता. कामतांच्या घराण्याशी आडनावाखेरीज काहीही साम्य नसलेल्या नाथाची मला आता दया येऊ लागली होती. नाथाच्या नामावळीतल्या एकूणएक कुलकन्यका आता `पुत्रवती बभूव' झाल्या होत्या. नाथाची आपल्या मिष्टरांशी ओळख करून देत होत्या. एक श्यामा चित्रेचा मधू शेट्याशी झालेला डायव्होर्स वगळला तर बाकीच्या साऱ्या जणी दिल्या घरी सुखी होत्या. आणि श्यामा चित्रेदेखील शेट्याशी काडीमोड घेऊन मेजर चोप्रा नावाच्या पंजाबी पहिलवानाशी लग्न करुन अंबाल्याला गेली होती. हा तपशीलदेखील नाथानेच मला दिला होता. `इलस्ट्रेटेड वीकली'त तिचा त्या धाटींगणाबरोबर आलेला फोटो दाखवून नाथा "शेवटी रानडुक्कर आवडला तिला!" असे मला म्हणाला होता. पण हे सगळे होऊनदेखील नाथा मात्र न कंटाळता तशीच गुळगुळीत दाढी करून स्नो चोपडीत होता, मिशी कोरीत होता, बुटांना आणि केसाला पॉलिश करीत होता आणि हातावर कोट आडवा टाकून कामतवाडीतून पार्ल्याच्या स्टेशनाचा रस्ता काटीत होता.

पूर्वी त्याला मी-चुकवीत असे, पण आता त्याची दया यायला लागल्यापासून त्याला मी होऊन हटकतो. पुष्कळदा एकच गाडी गाठायला आम्ही सकाळी निघतो. रस्त्यातून एखादे शिडशिडीत पातळ गेले की न चुकता नाथाची मान उलटी वळते.

"सुषमा नेने." नाथा तपशील पुरवतो. "डॉक्टर नेन्याची मुलगी. रुपारेलला आहे. डोळे छान आहेत---थोडेसे श्यामा चित्रेसारखे."

नाथाने राणा संगासारखे खूप घाव झेलले. पण श्यामा चित्रेचा घाव मात्र जरा खोल गेला आहे. कदाचित चौपाटावरची ती टिळकांच्या पुतळ्याजवळ वाळूत `नाथा कामत' ही इंग्रजी अक्षरे कोरण्याची गोष्ट खरीदेखील असेल. आणि नसली तरी खरी असू दे असे मला वाटायला लागले होते. नाथाच्या प्रेमजीवनातला मार्ग `वन वे' करण्यात देवाने त्याची फारच क्रूर चेष्टा केली आहे असे माझे ठाम मत आहे. तसा नाथा दिसायला वाईट नाही. अत्यंत टापटीप आहे. एरवी कामतवाडी म्हणजे गलथान; पण पोटमाळ्यातली नाथाची खोली नाथाने इतकी सुंदर मांडली होती की त्याच्या ह्या शेकडो पऱ्यांपैकी एखादी जरी तिथपर्यंत पोहचली असती तर नाथासाठी नव्हे तर त्याच्या त्या टापटिपीसाठी त्याच्याशी लग्न करायला तयार झाली असती. छोट्याशा मेजावर फुलदाणी होती. भिंतीवर फक्त ग्रेटा गार्बोंचा एक फोटो होता. कॉटवर स्वच्छ चादर होती. मागल्या भिंतीवर बॅडमिंटनचे रॅकेट होती. तिला कव्हर होते. कामतांच्या घरात अशी फळीवर सोवळ्यातल्या लोणच्यापापडांच्या बरण्यांशेजारी डिंपल व्हिस्कीची भरलेली बाटली आढळावी तसे होते. कामतवाडीत एकदम विसंवादी दिसत होता.

आता मात्र वादळ निवळीत आले आहे तसे माझ्या ध्यानात आले. गेली तीनचार वर्षे नाथा एकाच नोकरीवर टिकला आहे. तो उत्तम स्टेनोटायपिस्ट आहे हे मलाच काय पण नाना कामतांनादेखील ठाऊक नसावे. शांता गोळेला त्याने लिहीलेली इंग्रजी कविता सद्या अभ्यंकराने टाइप करुन दिलेल्या तिरमिरीत त्याने टाइपिंग शिकून घेतले असावे. नव्या नोकरीत त्याला पगारही बरा असावा. हल्ली त्याने फर्स्टक्लासचा पास काढला आहे. संध्याकाळच्या जेवणाला आताशा पंक्तीला असतो. पुतण्यांना कॅडबरीचे चाकलेट वगैरे आणून देतो. नाथानेच त्यांना हे शिकवले आहे. भावांचे संसार फोफावत चालले आहेत. नाथा खाली मान घालून जेवतो आणि वरच्या खोलीत जाऊन स्वस्थ पडतो. केसांचे आणि बुटांचे पॉलिश आता केवळ आदतसे मजबूर चालत असावे.

एका रविवारी सकाळी आठाच्या सुमाराला फाटक उघडून नाथा माझ्या घरी आला. काहीतरी खाजगी बोलायचे आहे म्हणून त्याने मला बाहेर काढले.

"काय लग्नबिग्न जुळलंय की काय नाथाभाऊजी?" ही म्हणाली. मी हिला नाथमहात्म्य सांगितले होते.

"तुच शोधून काढ की एखादं चांगलं स्थळ!" मी त्याच्या देखतच तिला म्हणालो.

"अहो, स्थळं काय? छप्पन्न आहेत. पण त्यांच्या पसंतीला यायला हवं ना? त्यांना हवी असेल अपटुडेट बायको. आमच्यासारख्या काकूब्रॅंड कुठल्या पसंत पडायला----"

आमची ही तशी स्पोर्ट आहे.

नाथाबरोबर मी बाहेर पडलो.

"जुहूला जाऊ या." नाथा म्हणाला. त्याच्या चेहऱ्यावरचे ते गांभिर्य पाहून मीही काही न बोलता निघालो. रेल्वेचा पूल ओलांडून जुहूच्या वाटेला लागलो. रविवारी पहाटें उठून जुहूच्या समुद्रकिनाऱ्यावर ओझोन की दोघांकडे पाहत होती.


"आजपर्यंत मी तुला माझी खूप सीक्रेटस सांगितली आहेत. श्यामा चित्रे तुला आठवत असेल."

"हो तर. चौपाटीवर तुझ्या नावाची अक्षरं---"


"शी इज डेड!" नाथा भरल्या आवाजात म्हणाला.

"म्हणजे?"

"आत्महत्या केली तिनं. आजच्या `टाइम्स' मध्ये आलंय! मेजर चोप्राची बायको बंदुकीची गोळी झाडून घेऊन..." त्याला पुढे बोलवेना. "मधू शेट्याशी मॅरेज केलं तेव्हाच मला वाटलं होतं. त्यातून हा तर आर्मीतला माणूस. त्यानं शुटदेखील केलं असेल तिला." नाथाने हातरुमाल काढून डोळे पुसले. सकाळी ह्या अशा प्रसंगी बाहेर पडतानादेखील हातरुमालावर सेंट टाकायला तो विसरला नव्हता. नाथाच्या माझ्या इतक्या वर्षाच्या परिचयात त्याच्या डोळ्यांत पाणी पाहिले नव्हते. तशा मी त्याच्या दृष्टीने अंतःकरणाला पीळ पाडणाऱ्या कितीतरी प्रेमकहाण्या ऎकल्या होत्या. पण इथे नाथा कामत माझ्यापुढे बसून चक्क रडत होता.

"चालायचंच! जीवनात..." असल्या प्रसंगी प्रसंगाला उचीत अशी वाक्ये बोलायला शिकवणारा एखादा पोष्टल कोर्स असला तरी मी तो घ्यायला तयार आहे. जुहूच्या वाळवंटात नाथा बोटांनी `श्यामा चित्रे' अशी इंग्रजीत अक्षरे काढीत होता. त्याचे इंग्रजी अक्षर इतके वळणदार असेल अशी कल्पना नव्हती मला! उगीच नाही श्यामा चित्रे म्हणाली अक्षरांचा मुका घ्यावासा वाटतो म्हणून! टिळकांच्या पुतळ्याला एखादे मिनीट जरी वाचा फुटली असती तरी मी "श्यामा चित्रे आणि नाथा कामताची भेट झाली होती का हो?" एवढाच प्रश्र्न विचारला असता.

सहा महिन्यांच्या आत मी नाथा कामताला बोहल्यावर चढवला. कुण्या वागळे नामक सज्जनाची बी०ए०, बी०टी० होऊन बरेच दिवस गोडाउनमध्ये पडून राहिलेली ठेंगणीठुसकी गासडी अंतर्पाटापलीकडे उभी होती. तिने नाथाच्या गळ्यात माळ घातली. नाना कामत आणि आई कामत ह्यांच्या वृद्ध डोळ्यांत आसवे तरारली.

मांडवात एका कोच्यावर नाथा आणि त्याची ती निम्म्याहून अधिक कोच अडवलेली भार्या बसली होती. विहीणीसारखी दिसणारे वधू पाहून मला उगीचच पापी माणसासारखे वाटत होते. मी त्याची नाव निष्कारण भवसागरात लोटायला निघालो आहे असा विचार मनाला खट्टू करीत होता. किंबहुना, त्यामुळेच की काय कोण जाणे त्याच्या अहेरावर मी चांगला पन्नास रुपये खर्च केला होता. अहेराचे बॉक्स त्याच्या हातात द्यायला मी पुढे गेलो. नवऱ्यामुलाचे लक्ष मांडवाच्या प्रवेशद्वारापाशी होते.

"कॉग्रॅच्युलेशन नाथा! मी त्याला भानावर आणले.

"थॅंक्यू." तो दचकुन म्हणाला आणि अभावितपणे पुटपुटला. "रेखा गोडबोले." मी मागे वळून पाहिले. गोडबोले वकिलांची मुलगी नाथाच्या लग्नाच्या मांडवात शिरत होती. कपाळाला मुंडावळ्या बांधल्या आहेत हे विसरून नाथा मला सांगत होता, "विल्सनला आहे. इंटरला."

"कोण आहे विल्सनला?" नाथाचे ते अर्धांग बोलले.

हल्ली नववधू कोचावर वराशेजारी बसून स्वतःच्या लग्नातदेखील बोलतात. आमच्या कार्यात आमच्या कलत्राने देवक बसवल्या क्षणापासून सूप वाजेपर्यंत गुडघात घातलेली मान पाहून तिला कुबडबिबड आहे की काय अशी मला शंका आली होती.


"ती गोडबोले वकिलांची मुलगी! ती लेमन कलरची साडी नेसली आहे.."
काही तासांपूर्वी चि०सौ०कां० मधून नुसत्या सौ० मध्ये आलेल्या बायकोला तो बिनदिक्कत माहिती पुरवीत होता.

"मी सुद्धा विल्सनलाच होते." वधू म्हणाली.

चारपाच दिवसांनंतर नाथा हातात पिशवी घेऊन जाताना आमच्या फाटाकापाशी थांबला. सुटीच्या दिवशी सकाळी पायपुसणे झटकायची माझ्याकडे कामगिरी असते.

"न्यूज!" नाथा म्हणाला.

"कसली?"

"अरे, श्यामा चित्रे आणि माझी वाइफ एकाच वेळी कॉलेजमध्ये होत्या विल्सनला!"

माझ्या हातातले पायपुसणॆ खाली पडले. म्हणजे ह्या माणसाने गाफिलपणाने आपल्या प्रणयप्रकरणांची खातेवही त्या नववधू पुढे उघडली होती की काय?

"म्हणजे श्यामा चित्रे हा विषय तू आपल्या नव्या कोऱ्या बायकोशी बोललास?"

"मी नाही, तिच म्हणाली."

"ऍं?"

"मी इंटरला होतो ना, तेव्हा ती फर्स्ट इअरला होती. लेडीज कॉमनरुमध्ये इंटरच्या मुली श्यामा चित्रेला माझ्यावरून चिडवीत होत्या म्हणे. तिला सगळं आठवतंय---"


"मग ही मुलगी--- म्हणजे ही तुझी वाइफ--- त्या वेळी तुझ्या नजरेत कुठं भरली नाही ती---"

"बाबा रे, त्या वेळी श्यामा चित्रेपुढं मला सारी दुनिया झूट वाटत होती. जाऊ दे.... बुलबुलके गमका यह दास्तॅ-- बुलबुलने सुनाया और सुना भी बुलबुलने... जुम्मा मशीदी म्हणूनच गेला आहे." हातातल्या पिशवीला झोले देत नाथा म्हणाला.


"पण तू तुझं श्यामावर प्रेम होतं वगैरे काही बोलला नाहीस ना नाथा?" अनेक वर्षाचा सांसारिक अनुभव हातात पायपुसणे घेऊन होता.

"छे, छे! उलट मी तिला हसरत खंजिरीचा शेर ऎकवला. बुलबुलने गुल देखा---"

"हे बघ, मराठीत सांग." मी कासावीस होऊन म्हटले.

"म्हणजे चमनमध्ये बुलबुल गात होता. अनेक फुलं त्याच्याकडे आशेनं पाहत होती. आरजू करीत होती. इंतिजार करीत होती---"

"कसली झार?"

"इंतिजार--म्हणजे वाट पाहत होती. पण बुलबुल आपल्या गाण्यात मस्त होता. फुलं फुलली, कुस्करली, पण बुलबुलानं त्यांच्या एकही दाग दिलाला लावून घेतला नाही."

"काही समजलं नाही तू काय म्हणालास ते. पण तिला संशय नाही ना आला?"

"संशय? उलट खूष झाली. बाबा रे, बायकांच्या दिलाला फुंकर कशी घालावी हे तुला नाही कळणार." नाथा मला सांगत होता. हे म्हणजे एखाद्या माकडाने प्रभू रामचंद्राला सेतूत टाकता टाकता बायको कशी सांभाळावी ह्यावर प्रवचन देऊन टोचण्यापैकी होते. तेवढ्यात सायकवरून एक पातळ भुर्रकन गेले. मानेचा तीनशेसाठ अंशाचा कोन गर्रकन फिरवून नाथा म्हणाला,

"ललिता दिघे! काय कॉंफ्लेक्शन आहे! अच्छा!. जातो!"


नाथा निघाला. मी पायपुसणे अधांतरी धरून थक्क होऊन त्याच्याकडे पाहत होतो. लगेच दहा पावले टाकून तो परतला आणि पिशवी माझ्या डोळ्यांपुढे नाचवीत पुसता झाला,

"साबुदाणे कुठं मिळतात रे?"

"साबूदाणे?"

"हो. वाइफला उद्या उपास आहे एकादशीचा..."

"किराणाभुसार-- मालाचं दुकानं अशी पाटी असलेल्या कुठल्याही दुकानात मिळतात. आणि हे बघ, शितू सरमळकराच्या वेलकम स्टोअर्समध्ये मिळत नाहीत. नाहीतर तिथं तुला दिसायचा एखादा ताटवा---"

नाथाचे लक्ष माझ्या बोलण्याकडे नव्हते. मघाशी सायकलवरून निघालेले ते ललिता दिघे की कुणाचे पातळ आता पदराच्या जोडीला शेपटा उडवीत उलट दिशेला वळले होते आणि नाथाची मान पुन्हा तीनसेसाठ अंशांच्या कोनात फिरली होती. आणि त्याच्या गळ्यातून पुन्हा तो आवाज निघत होता---`गट्ळळगर्र्गम'!